Karluklar Sibir və Arktikada yaşayan qədim xalqdır. Onlar bölgənin ən qədim və çoxsaylı etnik qruplarından biridilər. Karlukların adı eramızın V əsrindən məlumdur. Bəzi mənbələrdə onların ovçuluqla məşğul olduqları bildirilir.

KONKRET.az xəbər verir ki, karlukların mənşəyi hələ də araşdırma və mübahisə mövzusudur. Tarixi sübutlar onların türk xalqları ilə qohum ola biləcəyini göstərir. Lakin karlukların mənşəyi hələ dəqiq müəyyən edilməyib. Karluklar Orta Asiya və Sibirin tarixində mühüm rol oynayıb. Onların mədəniyyəti bölgədəki digər xalqlara da təsir edib.

Tarixçilər israrla bildirirlər ki, karluklar özbəklərin, uyğurların və xəzərlərin ulu əcdadlarıdır. Eyni zamanda, onların davamçıları Tacikistanda etnik xalq kimi mövcuddurlar. Sayları cəmi 8 min nəfərə yaxındır. Onların Tacikistan ərazisinə Karluk və Qaraxanlı xaqanlıqları dövründə gəldiyi bildirilir.

Əfqanıstan, Özbəkistan, Qazaxıstan və Qırğızıstanda etnik karlukların kiçik qrupları var. Araşdırmaya görə çağatay dili karluk dili əsasında formalaşıb və orta əsrlərdə daha çox istifadə olunub. İndi isə özbək, uyğur dilləri və türkmən dilinin təkə ləhcəsi ondan qaynaqlanır.

Tarixçilər karlukun Karlıkdan gəldiyini iddia edirlər. Başqa bir fikrə görə, Karluk polad mənasını verir.

Hər halda, karluklar polad xasiyyətli, soyuğa və hər cür sarsıntılara davamlı olan insanlar birliyidir.

Çindəki “Tanqşu” salnaməsində karlukların da adı çəkilir.

Ərəb tarixçisi İbn Əl-Fəqih yazırdı: “Karluklar – qədim türklərdir və Orta Asiya çöllərində məskunlaşıblar.

Hətta Mahmud Kaşğari türkmənlərlə karlukları eyniləşdirib.

Etnik qrupun tarixi

Karluklar haqqında ən erkən tarixi qeydlər eramızın 5-ci əsrinə aiddir. Tarixçilər Altayın ətəklərində məskunlaşan Bulak Karluk tayfasının adını çəkirlər. Qeyd olunur ki, karluqlar oradan Balxaşa köçüblər.

VII əsrin əvvəllərinə aid Çin salnamələri karlukların türklərlə əlaqəsini təsdiqləyir.

Karluklar üç karluk tayfalarının birliyi idi:

Bulak

Çigil

Taşlıq

Türk xaqanlığı dövründə karluklar Orta Asiya boyu hər yerdə məskunlaşmışdılar.

Orta əsr ərəb alimi Əl-Mərvazinin yazdığına görə, Karluk birliyi 9 qəbiləyə bölündü. Əvvəllər onlar guya Toğuz-Oğuzların qulları idilər, lakin onlara qarşı üsyan edib qərbə tərəf getdilər.

7-9-cu əsrlərin sonlarında karluklar Cunqariyadan Sırdəryanın orta axarına qədər məskunlaşdılar. O dövrdə türklər arasında xüsusi mədəni və dil strukturları inkişaf edirdi.

Bulqar-Xəzər

Oğuz

Karluk

Karluklar tez bir zamanda özlərini sübut etdilər və onların Yabqu (Cabqu) hökmdarı titulları digər tayfalar üçün ümumi oldu. Karluklar Xaqan Sulukun tabeliyində olan Turqeş xaqanlığına daxil idilər. 742-ci ildə türkəşlər Şərqi türklərə qarşı hərbi-siyasi ittifaq yaratdılar. Onlar döyüşərkən karluklar öz xaqanlıqlarını yaratdılar. Talas döyüşündə karluklar çinlilərə qarşı çıxdılar. Karlukların siyasi rolunun artması Turqeş Xaqanlığının rolunun azalmasına səbəb oldu. 756-cı ildə Qara və Sarı Turgeşin qarşıdurması onun dağılmasına gətirib çıxartdı. 766-cı ilə qədər Karluklar Çuy vadisində Taraz və Suyab arasında möhkəmləndilər. 775-ci ilə qədər karluklar Kaşqariyanı və Fərqanə vadisini zəbt etdilər. Onların torpaqlarında 25 iri şəhər mövcud idi.

Ancaq tezliklə uğursuzluqlar başladı. 791-ci ildə uyğurlar onları məğlub etdilər. 792-ci ildə onların xidmətlərini unudan ərəblər Fərqanədən olan karlukları darmadağın etdilər.

840-cı ildə qırğızlar uyğurlara qalib gəldi. Və İsficabın (Çımkənd) karluk yabqusu Bilgə Kul Kadır Xağan özünü xaqan elan etdi.

Samanilər silahlandılar və İsficab və Tarazı karluklardan aldılar. Burada yerli əhali islam dinini qəbul etməyə məcbur edildi. Karluklar Orta Asiyanı itirərək Kaşğara gedirlər.

Karlukların məğlubiyyətinə daxili siyasi ziddiyyətlər və yüksək sosial təbəqələşmə səbəb oldu. 940-cı ildə karluklar Balasaqunu (indiki Qırğızıstan) da itirdilər. Və onunla bərabər iki əsr mövcud olmuş Karluk Xaqanlığı da süqut etdi. Karluk dövlətçiliyinin növbəti mərhələsi Satuk Boqra xanla bağlıdır. Onun sayəsində 942-ci ildə Balasaqun geri alındı və Xaqanlıq bərpa edildi. Boqra xaqan həm də İslamı qəbul edən ilk türk hökmdarı oldu.

Karlukların və onların müttəfiq tayfalarının islamlaşdırılması Satukun varisi Musa Baytaş Buğra Xan tərəfindən tamamlandı. 960-cı ildə İslam dövlət dini elan edildi. 200.000 türk İslamı qəbul etdi.

Xaqanlıq genişlənir, Buxara, Şaşı (Daşkənd) və Səmərqənd ələ keçirilir. Qaraxanlılar xaqanlığı yaranma tarixi belədir. Onun ən güclü rəqibi, sərhədi Amudərya boyunca uzanan Qəznəvi dövləti idi.

İran sülalələri Maverennəhirdə güclərini itirdilər və orada yeni türk-monqol tarixi səhifəsi başladı.

Qaraxanlılar da şərqə – Buddist dövlətlərinin torpaqlarına köçdülər. Tarım hövzəsini, Xotanı, Yərkəndi və Kaşğarı zəbt etdilər. Bunun sayəsində Şərqi Türküstanın türkləşməsi və islamlaşması baş verdi.

Lakin XI əsrin əvvəllərində Qaraxanlılar xaqanlığı Qərbi və Şərqi Qaraxanlılar dövlətləri arasında bölündü. Qaraxanlıların Qərb dövləti güclənən Səlcuqlara qarşı müharibə aparır.

Səlcuqlar 1089-cu ildə Səmərqəndi Qaraxanlılardan aldılar. Beləliklə, Qərbi Qaraxanlılar dövləti süqut etdi. Və tezliklə Şərqi Qaraxanlı dövləti Səlcuqların hökmranlığını tanıdı. Sonra hökmdarı Yelu Daşi Balasaqunu ələ keçirən və 1137-ci ildə Qərbi Qaraxanlıları məğlub edən Qara-Kitaylar karluklara hücum etdi.

Beləliklə, Qaraxanlılar dövləti karlukların tayfa ittifaqından xeyli məsafə qət etmişdir. Onun tərkibinə Yağma, Çigil, Bulak, Taşlıq tayfaları daxil idi. Onları Çigil tayfası – Edqiş birləşdirdi. Məhz Qaraxanlılar dövründə türk dili elmdə, şeirdə, inzibati sahələrdə və sarayda fəal şəkildə istifadə olunmağa başladı. Bu dil karluk dil sisteminə əsaslanan xakani (kral) adlanırdı. Qaraxani üləmaları (ilahiyyatçılar) Quranı türk dilinə tərcümə etmişdilər. Karluk dili türk dilinin qıpçaq və çağatay dialektlərinə böyük təsir göstərib. Buna karluk dilinin yüksək bədii ifadəliliyi kömək edirdi.

Qaraxanlılardan sonra karluklar etnik qrup kimi mövcud olmaqda davam etmişlər. 1211-ci ildə monqollar Karluk hökmdarı Almalıq Buzarı, eləcə də xanlar Arslan və Kadır-Məliki fəth etdilər. 1224-cü ildə Karlukların torpaqları 1340-cı ilə qədər mövcud olacaq Çağatay ulusunun tərkibinə daxil oldu. Ağ Orda, Teymurilər İmperiyası və Moğolistana parçalanacaq.

Bu dövrdə karluklar uyğurlara və özbəklərə qoşuldular. Onların dilləri də karluk dilinə əsaslanan Çağatay dilinin təsiri altında formalaşdı.

Vəli Həsənov,

KONKRET.az