Bu gün erməni faşizmi üzərində qələbənin 3-cü ildönümünü qeyd edən zaman alman faşizminin məhvində önəmli rol oynayan Azərbaycan oğul və qızlarının qəhrəmanlığını da yad etməyi özümüzə borc bildik. Bir də ona görə ki, Azərbaycan SSRİ-nin 2-ci dünya müharibəsində qazandığı qələbədə mühüm yer tutur.
İkinci dünya müharibəsində SSRİ-nin qələbəsinə töhvə verən amillərdən biri də Bakı nefti idi. Müharibədə önəmli rol oynayan Azərbaycan neftinin SSRİ-nin qələbəsində xüsusi yeri var. Sovet ordusunun yanacağa tələbatını ödəyən Azərbaycanda sürtgü yağlarının 95%-i istehsal olunurdu. Hələ 1940-cı ildə Bakı neftinin hasilatı 23 milyon tona çatdırıldı. Bu isə rekord göstərici idi. Bir il sonra almanlar SSRİ-yə hücum edəndə Azərbaycan neftinin dəyəri məlum oldu. Marşal Jukov yazırdı: “Bakı neftçiləri cəbhəni və ölkəni Vətənimizin müdafiəsi və düşmən üzərində tezliklə qələbə çalmaq üçün lazım olan qədər yanacaqla təmin edirlər”.
Marşal Rokossovskinin qeydləri: “Qorxmaz şahinlərin hər bir döyüş zərbəsində, sovet tankçılarının hər basqında, nasist qoşunları üzərində qazanılan hər bir qələbədə uğurun böyük payı Bakı neftçilərinin payına düşür”.
Marşal Budyonnının Bakıda neftçilər qarşısında çıxışından: “Müharibədə sizin neftiniz olmasaydı, çətin ki, süvarilərin köməyi ilə uzağa gedə bildik”.
Marşal Tolbuxin: “Sovet xalqı qələbələrə, irəliləyən bölmələrin vaxtında yüksək keyfiyyətli yanacaqla təmin edilməsinə görə Azərbaycan xalqına və igid Bakı neftçilərinə borcludur. Stalinqrad yaxınlığında, Rastov-Don və Donbasda, Dnepr və Dnestr sahillərində, Belqradda, Budapeşt və Vyana yaxınlığında cəbhəmizin döyüşçüləri Azərbaycan neftçilərini minnətdarlıqla xatırlayır, Bakının igid neftçilərini salamlayırlar”.
Azərbaycan döyüşçüləri
SSRİ-ni yanacaqla təmin etmək Azərbaycanın üzərinə düşsə də, neftçilərin çoxu könüllü olaraq ön cəbhəyə getməyi qərara alıblar. 1939-cu il əhalinin siyahıyaalınmasına görə, Azərbaycanda 3 milyon 205 min 150 nəfər yaşayıb. Bunun da 640 min nəfəri müharibəyə yollanıb. Cəbhəyə gedən neftçiləri mədənlərdə qadınlar əvəz edib. Ön cəbhədə Azərbaycanın 87 batalyonu və 5 milli diviziyası döyüşüb. Cəbhəyə gedən 640 min əsgərdən 350 mindən çoxu həlak olub.
Azərbaycan səhiyyəsi
Azərbaycana Vətənin müdafiəsi və ordunu yanacaqla təmin etmək vəzifəsi ilə yanaşı, başqa bir vəzifə – yaralıların müalicəsi və dərman preparatlarının istehsalı da həvalə edildi. Neft ehtiyatlarına görə yaxşı qorunan Bakıda xəstəxanalar və pansionatlar var idi. Abşeronda iyirmidən çox xəstəxana açılmışdı. Bir çox məktəblər bu işə cəlb edilmişdi. Hətta Bakıda xəstəxanalarda həlak olan əsgərlərə həsr olunmuş “Kütləvi məzarlıq” abidəsi də var. 11 min kvadratmetr ərazini əhatə edən məzarlıqda 1462 əsgər dəfn olunub. Rəsmi məlumatlara görə, Azərbaycan xəstəxanalarında müalicə alan bir milyon yarım sovet əsgəri yenidən xidmətə qaydıb.
Bundan əlavə, müharibədən sonra “kimyaçılar şəhəri” – Sumqayıtın yaranmasına səbəb olacaq inkişaf etmiş kimya sənayesi Bakını əczaçılıq məhsullarının istehsalında liderlərdən birinə çevirdi.
Xəzər donanması
Böyük Vətən Müharibəsi başlamazdan əvvəl SSRİ-nin dəniz yüklərinin üçdə biri Xəzər dənizi ilə daşındığı üçün yük dövriyyəsinə görə Xəzər Donanması birinci yeri tuturdu. Bu, təkcə tankerlərlə Həştərxana çatdırılan neft deyil, həm də Zaqafqaziyanın ehtiyac duyduğu taxıl və taxta idi. Bakı limanı ən işlək limanlardan birinə çevrilmişdi. Müharibənin başlaması ilə limanın işinin intensivliyi daha da artdı, lakin praktiki olaraq liman işçilərinin hamısı cəbhəyə səfərbər edildi. Qalan bakılılar isə bu işi öz üzərinə götürdülər. Digər tərəfdən, Xəzər hərbi flotiliyası vardı ki, burada da ticarət donanmasında olduğu kimi, komanda heyətinin əksəriyyəti Bakı sakinləri idi.
Arxa cəbhə
Müharibənin ilk iki həftəsində təkcə Bakıda 75 min nəfər, respublika üzrə ümumilikdə 186,7 min nəfər xalq milislərinə yazılmışdı. Müharibə illərində 1123 özünümüdafiə dəstəsi yaradılmışdı.
Bakıda əhali gündə 11 saat işləyir, sonra növbətçiliyə gedirdilər.Belə şəraitdə ancaq moskvalılar və leninqradlılar yaşayırdı.
İstehsal
SSRİ Ali Sovetinin 1941-ci il iyunun 26-da bir saatdan üç saata qədər məcburi iş vaxtından artıq işləməsi haqqında fərmanından sonra 1941-ci il iyunun 28-də Bakının bütün sənaye müəssisələrində iş günü maksimum 11 saata çatdırıldı. Cəbhəni dəstəkləmək üçün qabaqcıl sənayelərindən istifadə edərək, Respublika tez bir zamanda hərbi bazaya çevrildi. Beləliklə, yüngül sənaye ordu üçün 30-a yaxın növdə malların istehsalını mənimsədi. Palto, alt paltarı və ayaqqabı, sarğı, pambıq və cərrahi sapları istehsal edilməyə başlanıldı. Hətta mebel fabriklərindən bizi hərbi ehtiyaclar üçün arabalar hazırladı. Kimya sənayesi yeni yanğınsöndürmə qarışıqlarının, qoruyucu geyimlər üçün hopdurmaların, ağır plastiklərin və sellüloid hissələrin istehsalına yönəldirildi. Neft kimyaçıları yeni hərbi reallıqları nəzərə alaraq yeni yağlar və yanacaqlar hazırlayıb istehsalata daxil etdilər. Bu dövrdə Bakıda 36 növ sürtkü yağları, 9 növ aviasiya benzini və 8 növ dizel yanacağı istehsal edilib.
Vəli Həsənov,
KONKRET.az