Suriyada baş verənlər bəzi suallar doğurur. Birincisi, Əsəd rejiminin bu qədər tez süqut etməsi necə baş verdi? Suriyanı bundan sonra nə gözləyir? Bu arada Donald Tramp bildirib ki, ABŞ Suriyanın daxili işinə qarışmamalıdır: “Suriya qarışıqdır, lakin o, bizim dostumuz da deyil. ABŞ hadisələri sadəcə müşahidə etməlidir”.
Bəs ABŞ Suriya böhranına müdaxilə etməsə nə baş verə bilər? Axı üsyançıların əsas dayağı bir neçə vəhabi təşkilatından ibarətdir və həm də silahlıdırlar. Yəni onların tezliklə Suriya ərazisinin böyük hissəsinə nəzarət edəcəyi ehtimalı yüksəkdir. Onlar bundan sonra nə edəcəklər? Suriyanın çoxsaylı daxili problemlərinin həllinə yardımçı olmağa çalışacaqlar, yoxsa qonşu ölkələri təhdid etməyə başlayacaqlar?
Bu suallara tanınmış ekspertlər müxtəlif cür cavab verib. İsrailli politoloq və Bar-İlan Universitetinin professoru Zeev Hanin bildirib ki, bu gün ABŞ və digər böyük dövlətlər Suriyadan asanlıqla əl çəkənə oxşamırlar:
“Əvvəla, Əsəd rejiminin əsas müttəfiqləri – Rusiya və İran öz peyklərini dəstəkləməmək qərarına gəliblər. Əslində, Əsəd Tehranda rəğbətdən başqa heç nə qazanmadı. Ona görə də cəbhə faktiki olaraq çox tez dağıldı, ordu qaçdı, heç kim rejimi müdafiə etməyə hazırlaşmadı. Faktiki olaraq, üsyançılar paytaxt daxil olmaqla, Suriyanın böyük hissəsinə nəzarət edirlər. Bəs “Əl-Qaidə” və İŞİD-ə mənsub radikal islamçı-sələfi ideologiyasından əl çəkməyən qrupların işi nədən ibarət olacaq? Əsədin avtoritar rejiminə alternativ başqa bir avtoritar rejim gələcək və burada təkcə şiələr deyil, sünnülər də təmsil olunacaq. Ona görə də sələfi hərəkatları, türkpərəst, amerikapərəst milislərin nə vaxtsa öz aralarında münaqişəyə girəcəklərini güman etmək üçün hər cür əsas var. Eyni zamanda, bu gün eşitdiyimiz bəyanatların ədalətli ola biləcəyi az-çox aydındır. Hazırkı mərhələdə qiyamçı hərəkatın sələfi nüvəsinin liderləri hələ də, Suriyanın öz sərhədləri daxilində islamçı dövlət yaratmaq niyyətindədirlər. Bütün gücləri ilə İsrail də daxil olmaqla, xarici ərazilərə iddia etmədiklərini, Fələstin məsələsinin onlar üçün əhəmiyyət kəsb etmədiyini və bütövlükdə heç bir əsası olmadığını göstərməyə çalışırlar”.
O qeyd edib ki, bu mərhələdə hakimiyyətə qayıdan Donald Tramp müharibələrə son qoyacağını bəyan edir: “Ona görə də amerikalıların müdaxilə etməyəcəyi görünür. Ancaq sual yaranır. Hakimiyyətə gələnlər kürdlərə təzyiq göstərməyə başlasalar, necə hərəkət edəcəklər? Onlar amerikapərəst və kürd silahlı birləşmələrin nəzarətində olan əraziyə terror ərazisi kimi baxırlar. Kürdlərə hərbi təzyiq başlayarsa, buna uyğun olaraq amerikalılar da bu və ya digər dərəcədə müdaxilə etməli olacaqlar. Suriyanın qərbində bir ələvi bölgəsi var. Aydındır ki, nə vaxtsa hakimiyyət sistemində dəyişiklik olacaq, iqtidarın radikallaşması başlayacaq və ələvilərlə, digər etnik və dini azlıqlarla, məsələn, cənub-qərbdə yerləşən druzlarla da münaqişə yaranacaq. Bu mənada, yəqin ki, biz vətəndaş müharibəsinin başqa raundunun şahidi ola bilərik”.
Daha sonra İsrailin öz şimal-şərq sərhədlərini necə təmin edəcəyinə toxunan politoloq bildirib ki, tikişi sabunla, taunu vəba ilə, radikal şiə islamçıları radikal sünni islamçılarla əvəzləmək fayda verməyəcək: “Baxmayaraq ki, hansısa mərhələdə, orada hər şey sakitləşə bilər. Bu da İsrailə başqa problemlərlə məşğul olmaq imkanı verəcək. İran silahlarının Suriya vasitəsilə daşınma yolu bağlanıb və bu, müəyyən üstünlükdür. Lakin bunun sonsuza qədər davam etməyəcəyi aydındır”.
Yaxın Şərq Araşdırmaları Mərkəzinin ukraynalı icraçı direktoru İqor Semivolos hesab edir ki, Suriyanı onilliklər boyu idarə edən Əsəd rejiminin süqutu bölgədə mühüm dəyişikliklərə səbəb olacaq:
“Bu, şübhəsiz ki, bütün region üçün geosiyasi nəticələrə gətirib çıxaracaq. Eyni zamanda domino effektinə səbəb ola biləcək heyrətamiz hadisədir. Bununla belə, rusiyayönlü ekspertlərin qorxduğu xarici ekspansiya ssenarisi baş verməyəcək. Bu ssenariyə qarşı bir neçə faktor işləyir. Birincisi, suriyalılar uzun illər davam edən müharibədən yorulub və onu tez bir zamanda bitirməyə çalışırlar. Dağılmış iqtisadiyyat və infrastruktur onların bərpası üçün ciddi səylər tələb edir ki, bu da davam edən münaqişə şəraitində mümkün deyil. Paralel olaraq Suriyanın gələcək ərazi strukturunun müəyyənləşdirilməsi və müxtəlif fraksiyalar arasında kompromislərin axtarışı üçün genişmiqyaslı daxili siyasi danışıqlar prosesinə başlamaq lazımdır. Heç kimə sirr deyil ki, müxtəlif qrupların nümayəndələrinin gələcək siyasi sistemə, dinin roluna və azlıqların hüquqlarına münasibəti fərqlidir. Bütün bunlar danışıqlar və razılaşmalar tələb edir”. O, Suriyanın dağılması ssenarisini, məsələn, Latakiyanın və ya Suriyanın şimal-şərqində kürdlərin nəzarətində olan ərazilərin ayrılmasını mümkünsüz hesab edir: “CNN-ə müsahibəsində Culani vəzifələrindən birini Suriyanın xarici amillərdən azad etmək olduğunu bildirib. Xatırladım ki, ruslar və iranlılarla yanaşı, Suriya ərazisinin bir hissəsi Türkiyə və İsrailin nəzarətindədir. Üstəlik, sonuncular Suriyaya Bəşər Əsəd rejiminin süqut etdiyi gün daxil olub, guya təhlükəsizlik zonası yaradıblar. Aydındır ki, Suriyada xarici varlıq məsələsinin yekun həlli yalnız yeni hökumətin seçilməsindən sonra həll oluna bilər. O da aydındır ki, heç bir Suriya hökuməti İsrailin işğal etdiyi Qolan təpələrini yəhudi dövlətinin ərazisi kimi tanımır. Burada prosesin necə olacağını demək çətindir, lakin ilkin mərhələdə, çox güman ki, üsyançılar İsraillə birbaşa qarşıdurmadan çəkinəcəklər. Hizbullah məsələsi qeyri-müəyyən olaraq qalır. Güman edirəm ki, suriyalılar Livanda şiə təsirini daha da zəiflətməyə və Livan siyasətini 2005-ci il Sidr İnqilabı ruhunda islah etməyə çalışacaqlar”.
Onun fikrincə, Rusiya kimi İran da hazırda əsas uduzan tərəfdir: “Moskvanın Yaxın Şərqdə geosiyasi mövqeyini gücləndirmək üçün sərf etdiyi səylər boşa çıxdı. Bu, Kremlin regiondakı mövqeyini sarsıda biləcək dağıdıcı geosiyasi zərbədir və Rusiyanın Ukraynadakı böyük itkilər fonunda öz peyklərini müdafiə edə bilməməsinin bariz nümayişidir. Tehran 2015-ci ildən bəri yaratdığı şiə dəhlizini itirdi. İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun Qüds Qüvvələrinin məğlubiyyəti İran daxilindəki mövqeyinə əhəmiyyətli dərəcədə mənfi təsir göstərəcək. Bu da mötədil qüvvələri ölkə daxilində öz rollarına yenidən baxmağa vadar edə bilər. Belə bir ssenari İranda elitalar arasında parçalanmaya və islamçıların idarəçiliyinin sonunun başlanğıcına gətirib çıxara bilər”, – deyə ukraynalı ekspert bildirib.
Vəli Həsənoğlu,
KONKRET.az