Hazırda 88 milyondan çox əhalisi və 1,6 milyon kv.km-dən çox ərazisi olan İran həm ərazisinə, həm də əhalisinə görə dünyada 17-ci yerdədir. Bütün bunlar ölkədə xeyli sayda xalqların, o cümlədən, türk xalqlarının formalaşması və yaşaması üçün kifayətdir. Ümumiyyətlə, iranlıların təxminən yarısını müxtəlif millətlərdən olan türklər təşkil edir.
KONKRET.az xəbər verir ki, onların arasında 3 milyona yaxın İran türkməni də var. Ortaq dil quruluşuna baxmayaraq, onlar həm İran azərbaycanlılarından, həm də Türkmənistandakı soydaşlarından fərqlənirlər.
Erkən orta əsrlərdə Xəzər dənizinin şərqindəki çöllərdə Oğuz türkləri hakim idi. Birinci minilliyin sonunda onlar çətin günlər yaşadılar.
Zaman keçdikcə oğuzlar İslamı qəbul etdi. Və bundan sonra onların əvvəlki adı getdikcə unudulmağa, nəticədə türkmən kimi tanınmağa başladılar. Bu sözün mənşəyi ilə bağlı bir neçə versiya var. “İmanı qəbul edən türk” onlardan yalnız biridir. Amma həmin türkmənləri Türkmənistanın müasir sakinləri ilə tam eyniləşdirmək düzgün deyil. İslamlaşmış oğuzların içindən bir neçə irili-xırdalı xalq meydana çıxıb.
1030-cu illərdə türkmənlərin bir hissəsi Amudəryanı keçdilər, bundan sonra qərbdə fəthlərə başladılar. Orada onları Səlcuqlu adlandırmağa başladılar, çünki eyniadlı ailədən olan sultanlar tərəfindən idarə olundular. Səlcuqların əsas hissəsi İranın qərbində və Kiçik Asiyanın mərkəzində məskunlaşdı. XIII əsrdə monqollardan qaçan yeni türk dalğaları bura gəldi. Amma nisbətən az vaxt keçdiyi üçün aralarında çox da fərq yox idi və tez birləşdilər. Anadoludakı türklər İslamın sünni məzhəbinə üstünlük verdi və daha sonra qərbdə Osmanlı dövlətini yaratdı. Şərqdə isə İslam dininin digər məzhəbinə inanan şiələr Səfəvi dövlətini qurdular. Beləcə türklər və azərbaycanlıların məskunlaşdığı əsas ərazi Qərbi İran və Cənubi Qafqaz oldu. Amma Oğuz dünyasının şərqində onların öz etnik prosesləri gedirdi.
O səlcuqlar İrana köçdü, lakin bundan irəli getməyib, dövlət siyasətinin təsiri ilə şiə olublar – onların nəslinə indi Xorasan türkləri deyirlər. Amma Orta Asiya türkmənlərinin öz siyasi tarixləri var idi. Başqa ölkələrin təbəəsində olduqlarına görə sünni olaraq qaldılar. Onlar Xarəzmşahlar dövlətində aparıcı qüvvə idilər. Monqolustan Çağatay ulularının və Teymurilərin vassalları olmuş, Buxara və xüsusilə Xivə xanlıqlarının əhalisinin mühüm hissəsini təşkil edirdilər. Amma sonuncular zəiflədikdən sonra tam müstəqil oldular və həmişə daxili özünüidarəyə malik oldular. Müxtəlif dövlətlərin tərkibində olması və çoxsaylı basqınlar sayəsində türkmən qəbilələri arasında ənənəvi tayfa əlaqələri xeyli zəiflədi.
1730-1740-cı illərdə isə İranın azərbaycanlı hökmdarı Nadir şah Orta Asiyaya bir sıra uğurlu yürüşlər edərək, Xivə və Buxaranı özünə tabe etdi. O, türkmənlərin bir hissəsini İran ərazisinə köçürdü. Nəticədə İranın şərqində mənşəcə yaxın, lakin kimlik baxımından fərqli üç qrup türk eyni vaxtda yaşayırdı.
Birincilər şiələr – qızılbaşlar idi. Əvvəllər azərbaycanlılar belə adlanırdı. İkincisi, artıq adıçəkilən Xorasan türkləri, eyni zamanda, İslamın şiə qolunun tərəfdarlarıdır.
Üçüncüsü, Orta Asiyadan yeni gəlmiş türkmənlər, əsasən, Yomud, Salar, Sarık, İğdır və Göklen tayfalarının nümayəndələridir. Onlar sünni idilər və buna görə də qohumları ilə demək olar ki, qarışmırdılar. XVIII əsrin birinci yarısında Qarakum yaxınlığında yaşayan müstəqil tayfalar əvvəllər farslara məxsus olan Ahal və Mərv vahalarını zəbt etdilər. O vaxta qədər orada oturmuş İran əhalisinin çoxu qalmamışdı, çünki bölgə Buxara xanının dağıdıcı basqınından sağ çıxmışdı. Təkin türkmənləri bölgəni ələ keçirərək yerli əhalinin qalıqlarına qarışdılar.
Hazırda onlar Türkmənistanda ən böyük və dominant tayfa qrupunu təşkil edirlər. Yerli farsların assimilyasiyası sayəsində Türkmənistan xalqı daha çox avropoid irqinə oxşayır. İran türkmənləri isə daha çox monqoloid xüsusiyyətlərini saxlayıblar. Onların dilləri və dinləri eyni olsa da, bir neçə yüz ildir müxtəlif dövlətlərdə yaşayan xalqın iki hissəsi kimi digər cəhətlərdən fərqlənirlər. Ümumiyyətlə, İran türkmənləri Əfqanıstan türkmənlərinə daha yaxındır, çünki orada qohum tayfalar yerləşir.
Vəli Həsənov,
KONKRET.az