Qəbilə formasında yaşayan köçəri tayfalar xüsusi xarakterlərə malikdirlər. Tarixdə bu tayfalar arasında siyasi lider uğrunda çəkişmə böyük qarşıdurmalara səbəb olub. Bu və ya digər güc mərkəzi bütün qonşu qəbilələri öz tabeliyinə cəlb edib. Türk və monqol xalqları etnik baxımdan o qədər də fərqlənmir. Onların tarixi nüvəsi eyni tayfalarla bağlıdır. Qazaxların, qırğızların, türkmənlərin və özbəklərin ortaq qəbilələri var, sadəcə olaraq, bu xalqlar fərqli inkişaf etdikcə, onlara yeni çöl qrupları da qoşulub. Ona görə də noqaylarla qazaxlar arasında elə də ciddi fərq yoxdur. Bu xalqların hər birinin əsasını qıpçaq tayfaları təşkil etsə də, onların soykökü monqol və oğuz mənşəli soylara gedib çıxır. Noqaylar xalq kimi təxminən bir əsr əvvəl formalaşıblar. 

Zamanla onlar Şərqə doğru irəliləyiblər və 15-ci əsrdə Volqanın Asiya hissəsində artıq köçərilər hesab edilirdilər. Çingiz xanın nəsli tərəfindən deyil, öz şahzadələri tərəfindən idarə olunmasına baxmayaraq, Noqay Ordası Cuci ulusunun dağılmasından sonra yaranan ən qüdrətli güclərdən biri hesab olunurdu. Qazax xanlığı bir qədər sonra – 1465-ci ildə Ordanın şərq hissəsində köçəri tayfaların qurultayında elan edildi. Və rəqiblərini çöldən sıxışdırmağa başladı. Noqaylarla müharibə onun üçün ilk və ən ciddi sınaqlardan biri oldu.

16-cı əsrə qədər tez-tez qarşıdurmalar olurdu. Bunlar yaxın qohum olduqları üçün bu və ya digər ailə ya qazaxların, ya da noqayların yanına qaçırdı. Beləliklə, 1535-ci ildə Noqay bəyi Seyid-Əhməd xəbər verir: “Qazax padşahı Çar Mehmet on beş oğlu, üç yüz min qazaxla bizimlə yaşayır”. Ondan yüz il əvvəl isə Noqay padşahı Kaztuxan-Jırau qazax xanları Kerey və Janıbəyin  komandanlığı altında döyüşürdü.

Amma əsrin ortalarında Noqay çöllərində bir neçə il dalbadal quraqlıq oldu. Mal-qaranı bəsləmək üçün kifayət qədər ot yox idi.  İnsanlar aclıqdan zəifləyəndə vəba xəstəliyi yayıldı. Nəticədə dövlət dağıldı, noqayların qalıqları Krım xanlığına və ya Qafqaza köçdülər. Qalan noqaylar qazax oldular.

19-cu əsrin sonlarında rus etnoqrafı Aleksey Xaruzin Bukeyev ordusunun tərkibinə daxil olan noqay-qazaxların xüsusiyyətləri haqqında yazırdı: “Onlar hündürdür, qadınları da qırğızlardan hündürdür. Qırğızlardan daha arıqdırlar və dilləri də sırf qırğız dilidir”. Rusiya imperiyası dövründə qazax xalqı səhvən qırğız (daha doğrusu qırğız-kaysaklar) adlandırılıb. İndi noqay qazaxları Qazaxıstanın qərbində, ucsuz-bucaqsız çöllərdə qoyun saxlamaqla məşğuldurlar. Prinsipcə, onlar artıq özlərini qazax hesab edirlər. Onların soyundan çoxlu məşhur insanlar çıxıb. Ancaq nə qədər assimilyasiya etsələr də, öz tarixi keçmişlərini unutmayıblar.

Vəli Həsənov,

KONKRET.az