Co Baydeni çətin sınaq gözləyir. Son dövrlər dünya düzənində bir çox proseslər oldu. Ona görə də hamını bu gün daha çox bir sual düşündürür. Co Bayden Donald Trampın siyasi kursunu davam etdirəcək, yoxsa yeni hədəflər cızacaq? Ümumilkdə götürsək, ABŞ-da seçkilərdən sonra yeni prezident siyasi xəttini sələflərinə qarşı qoymamalıdır. Amma müəyyən korrektlər edilə bilər. Məsələn, ABŞ-ın Rusiyaya siyasətində əsaslı dəyişiklik gözlənilmir. Eləcə də, yeni hökümət Rusiyanın qərbində müstəqil bir dövlətin tanınmamasında Ukrayna hökumətinə dəstək verməli olacaq.

Bununla əlavə Trampın “sayəsində” milli, dini və klan qarşıdurmalarına kök salmış mürəkkəb Orta Şərq böhranı Baydeni bir çox çətin və kardinal qərarlar qəbul etmək məcburiyyətində qoyacaq.

Trampın gələn il yanvar ayının ilk ongünlüyünə qədər ABŞ-ın Əfqanıstandakı hərbi kontingentini əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaq qərarı, şübhəsiz ki, Taliban və İslam Dövlətinin hərbi-siyasi fəaliyyətində bir sıçrayışa səbəb olacaq. Bu da bölgədə yeni təhlükəli təhdidlər yaradacaq. Bununla yanaşı, dünyanın əsas diqqəti noyabr ayının sonunda İranın nüvə proqramının rəhbərinin öldürülməsi səbəbindən ABŞ-ın İranla atom müqaviləsinə qayıtması üçün Bayden planlarının dəyişib, dəyişməməsinə yönəlib. İran İsrailin bu sui-qəsddə iştirak etdiyini qətiyyətlə bildirib. Bu ilin yanvarında İnqilab Keşikçiləri Korpusundan olan yüksək səviyyəli bir İran generalının öldürülməsi kimi, bu dəfə də alimin ölümü İran Prezidenti Ruhaninin Amerika ilə ola biləcək kompromis ehtimalını ciddi şəkildə pozub. Bu qəsdin səbəbi Amerika-İsrail yaxınlaşmasında son vaxtlar nəzərə çarpan yavaşlamadır.

İndi Bayden dörd il əvvəlki ilə müqayisədə Orta Şərqdə Trampdan çox fərqli bir qüvvələr nisbətindədir. Bu isə “yeni Orta Şərq” adlandırıla bilən yeni bir mənzərə meydana gətirir.

Birincisi, İsrailin Yaxın Şərqdəki  ərəb dövlətlərinə qarşı çıxdığı ənənəvi sxem dağıldı. Trampın səyləri sayəsində İsrailin Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ və Sudanla münasibətlərində dramatik dəyişikliklər baş verdi.

İkincisi, Suriyanın daxili qarşıdurması nəticəsində Ərəb birliyi anlayışı ortadan qalxdı. Ərəb birliyini “Şiə birliyi” əvəz etdi. Prezidentlər Obamanın və Trampın hərəkətsizliyi və səhvləri Yaxın Şərqin Rusiya maraqları zonasına qətiyyətlə daxil olmasına və Rusiyanın burada ciddi şəkildə güclənməsinə səbəb oldu.

Üçüncüsü, Türkiyə sürətlə Suriyadakı qarşıdurma və kürd problemi ətrafında manipulyasiyalar sayəsində Osmanlı İmperiyası içindəki nüfuzunu bərpa etməyə başladı. Həm İran, həm də Suriya bunu etiraf etmək məcburiyyətindədir. Ona görə də Bayden Yaxın Şərqdə qarşılaşacağı böyük çətinliklər bölgədəki uyğunlaşmada tektonik dəyişikliklər müstəvisindədir.

Sentyabrın sonundan noyabrın ortalarına qədər davam edən və “altı həftəlik müharibə” adlandırılan Dağlıq Qarabağdakı hərbi münaqişə zamanı yeni regional güc balansı canlı şəkildə nümayiş olundu. Bölgə üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən bir hadisə baş verdi. Azərbaycan Türkiyənin qəti dəstəyi sayəsində əvvəllər itirilmiş ərazilərin əhəmiyyətli bir hissəsini geri ala bildi. Bu, 19-cu əsrdə Rusiya, Fransa və İranın Yaxın və Orta Şərqdəki köhnə Osmanlı irsi uğrunda mübarizəni xatırladır. O zaman əvvəlcə Fransa,  daha sonra İngiltərə bu oyundan məğlub çıxdı. İndi həmin proseslər təkrarlanır. Avropa Qafqazda baş verən proseslərdən kənarda qaldı. ABŞ da əvvəlki mövqelərini itirdi.

Bölgədə yeni oyunçular özləri barədə rəğbətlə danışmağa başladılar: Rusiya, Türkiyə, İran və İsrail. Vəziyyət kökündən dəyişdi. Yeni “Böyük Taxt Oyunları” başladı. İsrailin bu yaxınlarda Azərbaycanın paytaxtı Bakıda öz kəşfiyyat xidmətinin nümayəndəliyini yaratması və azərbaycanlılara kəşfiyyat məlumatları ilə kömək etməkdə olduqca fəal olması maraq doğurur. İsraillilərin hesablaması sadədir: özləri də daxil olmaqla kəşfiyyat məlumatları əldə etmək və Xəzərin enerji mənbələrinə çıxış əldə etmək. Ancaq Bayden üçün vəziyyət heç də o qədər də əlverişli deyil. Çünki seçki kampaniyasında erməni diasporu Baydenə əsaslı köməklik göstərdi. Kaliforniyada və Los-Ancelesdə, ABŞ-da yaşayan 1,5 milyon erməninin təxminən 40% -i yaşayır. Və onların əhval-ruhiyyəsinə yeni prezident  laqeyd qala bilməz. Baydenin Ermənistanı Rusiyadan qopara bilməsi üçün demək olar ki, mümkün olmayan bir şərti yerinə yetirməlidir: Dağlıq Qarabağı İrəvana qaytarmaq. Yəni “altı günlük müharibə” də Türkiyənin köməyi ilə qazandığını Azərbaycandan almaq. Bu olduqca çətindir!

Bununla belə Bayden sələfləri kimi, böyük karbohidrogen ehtiyatlarına sahib Azərbaycan kimi bir ortağa laqeyd yanaşa bilməz. Xəzər bölgəsindəki neft yataqları təxminən 48 milyard barel neft yatır. Bu rəqəm Yaponiyanın 40 ildə idxal edəcəyi xam neftə bərabərdir. Buradakı təbii qaz ehtiyatları isə demək olar ki, 1,1 trilyon kubmetrdir. Bu həcm mayeləşdirilmiş təbii qaza (LNG) çevrilsə, mövcud sürətlə Yaponiyaya 70 illik idxal üçün kifayət edəcəkdir. Bununla birlikdə, Azərbaycan neftinin 75% -i və qazın 67%-i Xəzər dənizinin sahillərində deyil, ölkənin dərinliklərində, sahildən 160 kilometr aralıda, kifayət qədər ucqar yerlərdədir. Yəqin ki, Bayden üçün bu cür sərvətə yaxınlaşma cazibəsinə qarşı durmaq çətin olacaq. ABŞ nəyə görəsə bu yağlı tikədən imtina  etsə, Rusiya və Çinin rəhbərlik etdiyi Aİİ “Bir kəmər – bir yol” meqa layihəsi ilə dərhal onu işğal edəcək. Və burada yenə də Orta Şərqdə olduğu kimi ABŞ üçün yeni bir əlverişsiz konfiqurasiya yaradılacaq.

Anlaşılan odur ki, Suriyada olduğu kimi Qafqazdakı “altı həftəlik müharibəni” bitirməyə razı olan Rusiya ilə Türkiyəni Amerikanı “taxt oyunları”ndan uzaqlaşdırmaq istəyi birləşdirir. Paşinyanın Qərb yönümlü kursundan son dərəcə narazı olan Prezident Putin, münaqişə bölgəsində rus sülhməramlılarını yerləşdirərək çoxdankı istəyinə yaxınlaşdı. SSRİ-nin dağılmasından sonra Rusiya ilk dəfə Azərbaycan üzərindən İrana və Türkiyə sərhədlərinə yaxınlaşdı.

Beləliklə, Amerikanın Qafqaz-Orta Asiya bölgəsinə müdaxiləsindəki səhvlər və gecikmələr nəticəsində yeni bir siyasi xəritə çəkilir. Bu, yerli oyunçuların yüksək maraq və alış sahələrini açıq şəkildə göstərir: “yaxın xaricdə” nüfuzunun artması ilə Rusiya, Türk xalqlarının birləşmə fikirləri ilə Türkiyə və Xəzəryanı dövlətləri əhatə edəcək və Aralıq dənizinə qədər uzanan  “Böyük İran” və ya “Şiə kəməri” yaratmaq istəyi ilə İran.

Burada yerli liderlərin milliyəti və dini mənsubiyyəti kimi incə, lakin vacib məqamları unutmamalıyıq. Nə də olsa, əvvəlcə himayədarlıq edən, lakin sonra Ermənistandan uzaqlaşan Rusiyanın Xarici İşlər Naziri Sergey Lavrov (əsl adı Kələntaryan) milliyyətcə ermənidir. İranın Ali Lideri Ayətullah Xamenei milliyyətcə azərbaycanlıdır. Milli, dini, klan və digər ziddiyyətlərin və amillərin dolaşıqlığı bölgədə Amerika demokratlarının insan hüquqları və demokratik dəyərlərlə hadisələrə müqavimət göstərməsi çətindir. Ona görə ABŞ-ın yeni prezidenti Co Bayden üçün Orta Şərq və Qafqazdakı ən çətin böhran düyününü kəsmək asan olmayacaq.

“Yomiuri” (Yaponiya), 7 dekabr 2020

Tərcümə etdi: Surxay Atakişiyev,

KONKRET.az