Dünyada çayların mənbəyindən mənsəbinə qədər olan ərazilərdə yaşayan müxtəlif xalqlar çaylar haqqında müxtəlif nağıllar, rəvayətlər uydurub öz adət-ənənlərinə, yaşam tərzlərinə uyğun formalaşdırıblar. Tayfaların, qəbilələrin, xalqların çay kənarlarında məskunlaşması su hövzələrində yaşam şəraitinin nisbətən əlverişli olmasıyla bağlıdır.

Min illiklər ərzində böyük çayların sahillərində məskunlaşan insanlar həm də həyat mənbəyi kimi baxdıqları çaylar haqqında miflər yaradıblar. Rusiya ərazisindən axan əksər çaylar haqqında da miflər formalaşıb və həmin su hövzələri ətrafında yaşayan xalqlar öz adət-ənənəsinə uyğun bir rəvayət uydurub. Belə uydurmaların çoxu Şərqi Sibir ərazisindəki çaylarla bağlıdır. Burada şamanların çaylar haqqındakı fikirləri daha fərqlidir. Mənbəyini Ural dağlarından götürən Kama çayı haqqında da miflər yetərincədir. Kama Volqaya qarışaraq Xəzər dənizinə tökülür.

Rəsmi məlumata görə, Volqanın uzunluğu 3,5 min kilometrdən çoxdur. Volqa hər il orta hesabla Xəzər dənizinə 254 km³ su gətirir. Onun hövzəsinə 151 minə yaxın çay və dərə daxildir. Volqanın əsas qolu Kamaya gəlincə isə onun  uzunluğu 1,8 min kilometrdən artıqdır. Bu çayın hövzəsinin sahəsi 507 min kilometrdən çoxdur və orta illik axını 117 km³ su səviyyəsində qiymətləndirilir. Kamanın təxminən 75 min qolu var. Bundan əlavə, Kamanın aşağı axarından kanallar Kuybışev su anbarına axır. Çayın yatağının eni bəzi yerlərdə 1 km 200 m-ə çatır. Bu hidroloji obyektin adı udmurt dilində “böyük” mənasını verən “kam” sözündən götürülüb.

Naberejnıye Çelnı şəhərindən olan yerli tarixçi, Nijnyaya Kama cəmiyyətinin idarə heyətinin sədri Anatoli Qriqoryeviç Dubrovski məhz Volqanın Xəzərə tökülməsi ilə bağlı formalaşmış doqma ilə razılaşmayan mütəxəssislərdəndir. “Dünya Səyahət Ensiklopediyası” portalı yerli tarixçinin “Kama və ya Volqa: kim kimə qalib gəldi?” məqaləsini dərc edib. Burada müəllif doğma çayının üstünlüyünü müdafiə edir.

Fakt budur ki, geologiya baxımından Kama həqiqətən Volqadan daha qədimdir. Bu iki çayın lil yataqlarının çoxsaylı tədqiqatları göstərmişdir ki, 11,7 min il əvvələ qədər indiki kaynozoy erasının pleystosen erasında məhz Kama Xəzər dənizinin qədim sularına tökülmüşdür. Volqa isə Donun qollarından yalnız biri idi.

Təxminən 9,6 min il əvvəl başa çatan sonuncu buz dövrü Şərqi Avropanın mənzərəsini ciddi şəkildə dəyişdi. Buz əriyəndə hidroqrafik şəbəkə yenidən formatlaşdırmadan keçdi. Valday təpələrindən başlayan çay Kama ilə birləşir və ümumi sular onun qədim yatağı boyunca – düz Xəzər dənizinə axır.

Tarixçi Dubrovski öz nəzəriyyəsinin lehinə başqa bir arqument verir. İki çayın qovuşduğu yerdə Volqa demək olar ki, 90 dərəcə fırlanır, Kama isə hərəkət istiqamətini dəyişmir. Rəsmi elm nöqteyi-nəzərindən Volqanın üstün olmasının səbəbini bir çox mütəxəssislər formalaşmış tarixi ənənə ilə əlaqələndirirlər, çünki böyük rus çayının obrazı Rusiya dövlətçiliyinin formalaşmasında öz birləşdirici rolunu oynayıb.

Lakin bu, hidrologiyaya görə əsas çayın müxtəlif iqtisadi, mədəni və demoqrafik səbəblərdən öz axınına boyun əymək məcburiyyətində qaldığı yeganə hal deyil. Bu vəziyyət cüt-cüt inkişaf etmişdir, Yenisey və Anqara, Missisipi və Missuri, Ob və İrtiş.

Bəzi orta əsr müəllifləri və kartoqrafları da Xəzər dənizinə tökülən Kama olduğuna inanırdılar. Xüsusən də ərəb səyyahları bu fikri bölüşürdülər. Bu nöqteyi-nəzər 1154-cü ildə Tabula Rogeriana (Rogerin kitabı) mətni üzərində işi tamamlayan məşhur alim Əbu əl-İdrisinin (Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Məhəmməd əl-İdrisi) əsərlərində öz əksini tapmışdır. Alim Siciliya kralı II Rocerin tapşırığı ilə dünya xəritəsinə öz şərhini tərtib etmək üçün 18 il vaxt sərf edib. Bu mətnin tam adı: “Nuzhat əl-mushtaq fi-htirak əl-afaq” “Dünyanı keçmək ehtirasla arzulayanın sevinci” kimi tərcümə olunur. Kamanın üstünlüyünü qəbul edən ərəb coğrafi ənənəsi orta əsr Qərbi Avropa alimlərinin fikirlərinə təsir etdi. Məsələn, alman filoloqu Fridrix Lubker 1855-ci ildə nəşr olunan “Klassik qədim əşyaların real lüğəti”ni tərtib etmişdir. Bu nəşrdə müəllif yazırdı: “Ra, Rha, Asiya Sarmatiyasında, Hiperboreyalılar ölkəsində iki mənbədən axan və hər iki qolun birləşdiyi yerdə (indiki Volqa və Kama) Xəzər dənizinə tökülür. Axınının istiqamətini bir neçə dəfə dəyişdirir”.

Yəni Pa (Rha) orta əsr Qərb alimlərinin fikrincə təkcə Volqa deyil, yuxarıda qeyd olunan iki çayın birləşdirilməsinin nəticəsidir.

• Müxtəlif iqtisadi, sosial-mədəni və tarixi faktorları nəzərə almadan iki çay arasındakı mübahisəni hidrologiya nöqteyi-nəzərindən nəzərdən keçirsək, Kama əsas olanı hesab edilə bilər. Bu zaman mütəxəssislər çayın tam axını və uzunluğu, onun qollarının sayı, hövzənin sahəsi, vadinin geoloji yaşı, kanalın eni, axın sürəti və çayın uzunluğu kimi göstəriciləri nəzərə alırlar. Əsas çayı və onun qollarını təyin edərkən ən vacib meyar tam axındır: daha kiçik bir axın daha güclü hidroloji gövdəyə axması hesab olunur. Və bu göstəriciyə görə Kama inamla liderlik edir. İki çayın qovuşduğu yerdə Kama su axını saniyədə 4 min 300 kubmetrdir, Volqa isə nəzərəçarpacaq dərəcədə azdır, onun göstəricisi saniyədə cəmi 3 min 100 kubmetrdir. Ural çayları dağ buzlaqlarının əriməsi və müntəzəm yağıntılar nəticəsində bolca doldurulan sularını ona daşıdığı üçün Kama faydalanır. Yaz daşqını bitdikdən sonra Volqa dayazlaşır.

Kamanın Volqadan daha aşağı olduğu yeganə göstərici su qəbul edən hövzənin sahəsidir. Birləşmə zamanı böyük rus çayı daha böyük ərazidən yağıntı toplayır.

Hazırladı: Vəli Həsənov,

KONKRET.az