Mərmiyə qarşı qaçan adam
İyirmi yaşı olanda Mərakeşdə qazandığı uğura görə ölkəsinin ən yaxşı hərbi medallarından olan “la Kruz Militar”ı qazanmışdı. Hətta El Biurtzdakı döyüşlərdə qarnından ölümcül yaralanmasına rəğmən qısa zamanda sağalaraq təkrar əlinə silah almışdı. Ehtirası yarasını sağaldacaq qədər güclüydü. Bunun nəticəsində İspaniyanın şimalındakı Asturias qarnizonuna polkovnik olaraq döndü. Frankonun general rütbəsinə yüksəlməsi çox çəkmədi. Sürətli addımlarla hərbi iyerarxiyanı keçirdi. Saraqosadakı hərbi akademiyanın rəhbəri olanda hələ 36 yaşı var idi.İspaniya 1923-30-cu illər arasında 1923-cü ildəki çevrilişlə hakimiyyətə gələn, o zamankı kral XII Alfonsun da razılığını alan general Miguel de Rivera tərəfindən idarə olunmuşdu.
Kral tərəfindən baş nazir təyin olunan Rivera İspaniyanı dəmir yumruqla idarə etməyə başladı. Konstitutsiyanı ləğv etdi, fövqəladə vəziyyət elan etdi, kimsəyə nəfəs almağa imkan vermədən bütün siyasi partiyaların fəalliyətini dayandırdı. Lakin zülmü çox çəkmədi. 1930-cu ildə dəstəyini itirdikdən sonra vəzifədən çıxarıldı.
Onun istefasıyla kral 1931-ci ildə taxtdan enərək ölkəni tərk etdi. Və beləliklə İspaniya ikinci dəfə respublika rejiminə keçdi. Hər nə qədər monarxiya quruluşunu sevsə də Franko bu vəziyyətdə özünü kölgədə saxladı və gələcək hərbi karyerasını riskə atmaq istəmədi. Amma yenə də canını qurtara bilmədi. Monarxiyaya dəstək verən yüksəkçinli zabitlərdən uzaqlaşdırılaraq Madriddən kənarda fərqli vəzifələrə təyin edildi. 1933-cü ildə respublika böhrana girdi. Vəd etdikləri gerçəkləşmirdi. Respublikaçılarla sol qanad arasındakı ixtilaf ölkəni yeni seçkilərə apardı. Millətçilər hakimiyyətə gəldi.
Millətçi hökümətin ağır iş qaydalarına etiraz edən Asturiasdakı mədən işçiləri üsyan edəndə 1934-cü il idi. Üsyanı yatırtmaq üçün güc tətbiq etməyə çağrılan adamsa general Frankodan başqası deyildi. Əsgərləri üsyanı yatırdı. Öz xalqına qarşı amansızlıqla qazandığı bənzərsiz “uğur” onun baş qərargah rəisliyinə yolunu açdı.
Vətəndaş müharibəsinə doğru atılan addım…
1936-cı il seçkiləri yaxınlaşanda respublikaçılar və sol qanaddan olan fraksiyalar toplaşaraq Xalqçı cəbhəni yaratdı və hakimiyyətdə qalmağı bacardılar. General Franko təhlükəli insan hesab edilərək Kanar adalarına sadə bir vəzifəyə təyin edildi. Həmin ilin 17 iyulunda başlayan millətçi hərəkat İspaniyanı sarsıtdı.
Franko Kanar adalarının idarəçiliyini ələ aldıqdan sonra millətçilərin ələ keçirdiyi İspaniya tabeçiliyindəki Mərakeşə uçdu. Həmin günlərdə millətçilər ispan ordusu ilə birlikdə çevriliş planı hazırlamış, amma bu plan uğursuz olmuşdu. Bununla da İspaniyada vətəndaş müharibəsi başladı. Franko üçün səhnəyə çıxmaq zamanı gəlmişdi. 1936-cı ilin sentyabrında Franko Millətçi Ordunun rəhbəri oldu və dərhal özünü dövlət başçısı elan etdi. Vətəndaş müharibəsi rəsmi olaraq 1939-cu ilin 1 aprelində başa çatarkən İspaniyada yeni bir səhifə açılırdı: Franko diktatorluğu!
Franko diktatorluğa başlayır
Ölkədə vətəndaş müharibəsi bitmiş, amma iqtisadiyyat və siyasət çökmüşdü. Franko və tərəfdarları millətçilərin zəfərini amansız təbliğatla beyinlərə yeritmiş, qalib millətçilərlə məğlub respublikaçılar arasında siyasi bölünmə daha da dərinləşmişdi. Generalın müharibədən başı yaxşı çıxsa da iqtisadiyyat haqqında bunu deyə bilmərik. II Dünya Müharibəsi başlayandan sonra Franko Hitlerin tərəfini tutdu. Müharibədən öncə də alman liderlə aralarında sıx əlaqə var idi. Vətəndaş müharibəsi əsnasında Hitlerə aid Kondor birliyi Bask şəhəri olan Guernikada respublikaçıları bombardman etmiş, yüzlərlə ispanın ölümünə səbəb olmuşdu. Hakimiyyətə gəlmək üçün öz vətəndaşlarının başqa ölkənin silahlıları tərəfindən qətlə yetirilməsinə izn verən Franko bu cinayətinə görə heç zaman cəzalanmayacaqdı.
Hitlerlə Franko 1940-cı ildə İspaniyanın Nasist Almaniyasına dəstək verməsi üçün görüşsələr də Frankonun Hitlerə yardımı heç vaxt çatmadı. Onsuz da qoca qurd almanların məğlub olmağa başladığı 1943-cü ildə bitərəfliyini elan edərək müharibədən sonrakı hesablaşmadan canını qurtarmaq istəmişdi. Amma bu uğurlu olmadı. Müharibədən sonra Franko və İspaniya izolyasiya olundu.
Müttəfiqlər İspaniyaya sanksiyalar tətbiq etdilər. Ölkə iqtisadiyyatı bundan böyük zərbə aldı. Amma bu vəziyyət çox çəkmədi.
Soyuq müharibəylə ulduzu parlayan diktator
Ölkənin ipləri 22 noyabrda tac qoyan Xuan Xarlosun əlinə keçdi. 1978-ci ildə keçirilən referendumda diktatorun aldığı bütün səlahiyyətlər və haqlar geri qaytarıldı. Bask bölgəsi və Kataloniya təkrar muxtar vilayət oldu. 1986-cı ildə ölkənin Avropa İttifaqına qoşulmasıyla diktatorun yoldan çıxardığı ölkə, nəhayət, sakit limana lövbər atmış oldu.
Diktatorun ölümündən uzun müddət keçməsinə baxmayaraq ispanlar Frankoyla hesablaşmayıb. Adı bütün binalardan silinsə də ruhu ispanları hələ də narahat etməyə davam edir.
1939-75-ci illər arasında İspaniya Frankonun İspaniyası olaraq tanındı. Bəzi ispanlara görə onun ölkənin başına gəlmiş ən gözəl şey, digərlərinə görəsə təbii ki, ən pis şey idi.
İspaniya vətəndaş müharibəsi necə başladı?
Vətəndaş müharibəsi əsnasında Franko özü kimi faşist olan Hitler və Mussolininin yardımlarını aldı. Bu dövr Frankonun «Ağ terror» olaraq tarixə keçən fəaliyyəti nəticəsində 200 minə yaxın dinc sakin həlak oldu.
Bəzilərinə görə o, xristian cəngavəri idi
Franko amentus idi. Bu yöndəki proqramları yerinə yetirdi. Eynilə Almaniyada olduğu kimi (ölkənin idxal etmədən özünü təmin etməsi) qatı əxlaq Frankonun təməl bazalarından olmuşdu. Bununla birlikdə Frankonun Hitlerdən fərqi də olmuşdu. Alman həmkarı dinə qarşı olduğu halda Franko xristianlığın cəngavəri kimiydi. Bu gün belə ona heyranlığını gizlətməyən ispanlar Frankonu milli dəyərlərin və dinin müdafiəçisi olaraq bağırlarına basarlar.Son heykəli dağıdılmadan diktatorlar ölməz
İspaniyada hökümət general Frankonun paytaxt Madriddəki son heykəlini ölümündən 30 il sonra, 2005-ci ildə yerindən götürdü. Diqqət çəkməsin deyə, heykəl gecə saatlarında sökülmüş, hadisə əsnasında bir qrup Franko tərəfdarı ispan faşistlərinin marşı olan Cara Solu oxumuşdu. Ölümündən və İspaniyanın demokratiyaya keçidindən sonra ölkənin dörd bir yanındakı Franko heykəlləri və abidələri sökülməyə başlandı.
Franko klassik faşist diktator olmadı
“Rejimimiz süngülər və qanla yüksəlir, ikiüzlü seçkilərlə deyil”, – deyən Frankonun tam olaraq faşist diktator olduğunu söyləyə bilərikmi? Əslinə baxanda isə həm bəli, həm də yox. General faşizmin bəzi əsaslarını həyata keçirsə də bəzilərini gündəmə heç salmamışdı. Millətçi idi, keçmişlə qürur duyurdu, müxalifətə göz açdırmadan “birlik, bərabərlik” mahnıları oxuyurdu. Bununla birlikdə diqqət çəkən məqam onun digər faşist liderlər kimi hərbi sahəni böyütməməsi idi. Ona görə “İspaniya ispanlar üçündür” və digər şeylər fantaziyadan başqa şey deyil. Yaxın və uzaq torpaqlarda gözü olması üçün hər hansı səbəb görməmişdi. Franko Hitlerin mistik utopiyasına və üstün irq deyimlərinə fikir vermədi. Bəlkə də praqmatik olmağından irəli gəlirdi. Onun siyasəti İspaniyanı Almaniya və İtaliyanın fəlakətli taleyini yaşamaqdan xilas etdi. Belə deyə bilərik ki, Frankonun faşizmi hər mənada yarımçıq faşizm idi.
Tərcümə: Emin PİRİ