Zəngəzur dəhlizinin tikintisi ilə bağlı Azərbaycanın irəli sürdüyü təşəbbüsə siyasi spekulyasiya və müxtəlif təsir mərkəzlərinin “intriqası kimi yox, sırf regional nəqliyyat təşəbbüsü nöqteyi-nəzərindən baxsaq, daha məqsədəuyğundur. Azərbaycan Respublikasının əsas massivini onun anklavı – Naxçıvan Muxtar Respublikası və Türkiyə ilə birləşdirən yol təkcə Bakıya deyil, həm Ankaraya, həm də daha çox iqtisadi oyunçuya ehtiyac duyur. Və bunun üçün kifayət qədər səbəblər var.
SSRİ dövrünə nəzər salsaq görərik ki, Azərbaycanla Naxçıvan arasında nəqliyyat əlaqəsi avtomobil yolu və Zaqafqaziya dəmir yolu vasitəsilə həyata keçirilirdi. Lakin Sovet İttifaqı dağıldı, Qarabağ müharibəsi başladı, dəmir yolu məhv edildi – Azərbaycanın materik hissəsi ilə onun dünyanın ən böyük anklavı (5,5 min kvadrat kilometr, 450 min sakin) arasında quru əlaqəsi dayandırıldı. İndi isə respublikanın əsas hissəsindən onun muxtariyyətinə getmək üçün İrandan ya hava yolu, ya da tranzit marşrutu ilə mümkündür.
Azərbaycanın Qarabağ müharibəsində qələbəsi ölkəyə birbaşa öz muxtariyyətinə və Türkiyəyə – Ermənistan ərazisindən keçən cəmi 40 kilometrlik yoldan keçmək imkanı verir. Lakin eyni zamanda, Zəngəzur yolunun coğrafi mövqeyi ona Orta Dəhlizin – Orta Asiya və Türkiyədən keçməklə Çin və Avropanı birləşdirən beynəlxalq nəqliyyat marşrutunun bir hissəsinə çevrilməyə şərait yaradır, onun ötürücülük qabiliyyətini ildə 10-12 milyon ton yük artır.
Azərbaycanın qələbəsindən sonra 2020-ci il noyabrın 9-da Azərbaycan Respublikası, Ermənistan və Rusiya Federasiyası arasında atəşkəs haqqında üçtərəfli saziş imzalanıb və bu saziş regionda bütün iqtisadi və nəqliyyat kommunikasiyalarının blokdan çıxarılması müddəasını özündə təsbit edib. Eyni zamanda, Zəngəzur dəhlizi təkcə Avropaya çıxışı olan Azərbaycan və Türkiyə üçün deyil, bütün Cənubi Qafqaz, o cümlədən Ermənistan üçün mühüm nəqliyyat və ticarət-iqtisadi yükə malikdir; Mərkəzi Asiya dövlətləri; Rusiya; Çin də bu dəhlizdən faydalana biləcək. Dünya Bankının ekspertlərinin fikrincə, dəhlizin açılması (dəmir yolu və avtomobil yolu) 2027-ci ilədək dünya ticarətinin illik həcmini 50 milyard dollardan 100 milyard dollara qədər artırmağa qadirdir. Bloomberg-in proqnozlarına görə, bu marşrutdan istifadə Avrasiyadan malların tranzitini ən azı 15 saat azaldacaq. Müvafiq olaraq, bu, həm də pul baxımından qənaəti təmin edəcək – illik ifadədə milyardlarla dollar qənaət deməkdir. Azərbaycana gəlincə, digər məsələlərlə yanaşı, onun ixracı 710 milyon dollardan çox artacaq, qeyri-neft ÜDM-in artımı isə 2% təşkil edəcək. Və dəhlizin istifadəsi ilə Azərbaycanla Türkiyə arasında məsafə 342 kilometr qısalacaq. Ancaq burada sual yaranır ki, Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə Bakı-Tbilisi-Qars (Türkiyə) dəmir yolu rentabelsiz olacaqmı? Amma çox güman ki, bu, Azərbaycan ərazisindən Avropaya çıxışı olan Türkiyəyə yük axınının artması səbəbindən baş verməyəcək və Cənubi Qafqaz ərazisinə artan logistik tələbat fonunda yollar bir-birini tamamlayacaq.
Türkiyə də qurudan Xəzər dənizinə və müvafiq olaraq Orta Asiyanın türk dövlətlərinə çıxışı sayəsində böyük fayda əldə edəcək. Faktiki olaraq, Azərbaycan və Türkiyə Qarsla Naxçıvan arasında dəmir yolunun tikintisinə artıq başlayıb və ehtimal etmək lazımdır ki, mövcud Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yoluna inteqrasiya ilə yanaşı (o, həm də Zəngəzur dəhlizinin bir hissəsi ola bilər) Mərkəzi Asiya ilə Avropa arasında yük axınını artıracaq.
Ermənistana gəlincə, onun Gürcüstan və İranın tranzit xidmətləri tərəfindən yumşaldılan nəqliyyat təcridindən çıxacağını söyləmək kifayətdir, baxmayaraq ki, bu, ölkənin inkişafı və regional əməkdaşlıq üçün açıq şəkildə kifayət etmir. Cəmi dörd il əvvəl Ermənistan nəqliyyat kommunikasiyalarının açılması kontekstində ölkənin ÜDM-də 30 faizlik artım gözləyirdi. Belə bir rəqəm həddindən artıq yüksək görünsə də, “bir şey varsa” artım mütləq əhəmiyyətli olacaqdır. Yeri gəlmişkən, son məlumatlara görə, Dünya Bankı Ermənistanın 2025-ci ildə ÜDM-in artımı ilə bağlı proqnozunu əvvəlki 5%-dən 4%-ə endirib.
Ümumilikdə isə bütün Mərkəzi Asiya regionu qarşılıqlı fəaliyyətdən faydalanacaq.
Nisbətən qısa müddət ərzində Avropaya malların tədarükü ilə yanaşı, eyni zamanda İran və Rusiyadan tranzit malların daşınması baş verəcək. Yeri gəlmişkən, Özbəkistan Nəqliyyat Nazirliyi bu yaxınlarda “Zəngəzur dəhlizi” ilə bağlı analitik hesabat dərc edib və buradan belə çıxır ki, onun işə salınmasının müsbət təsiri Asiya-Avropa nəqliyyat-logistika zəncirinin bütün ölkələri üçün, o cümlədən regionun logistik imkanlarının gücləndirilməsi və tranzit xidmətlərinə tələbatın artması baxımından göz qabağındadır. Dəhlizin işə düşməsindən Ermənistan üçün qazanc da qeyd olunur – bu, Azərbaycanla birbaşa dəmir yolu əlaqəsindən əlavə, bu iki ölkəni və İranı Naxçıvanda Sovet dövründə fəaliyyət göstərən Culfa qovşağı vasitəsilə birləşdirməyə imkan verəcək.
Xatırladaq ki, nəqliyyat marşrutlarını fəal şəkildə inkişaf etdirən Özbəkistanın dənizə çıxışı yoxdur və Zəngəzur dəhlizi və Orta Dəhliz təşəbbüsləri onun üçün dünya limanlarına çıxış açacaq.
Müşviq Tofiqoğlu
KONKRET.az