Ölkəmizdə getdikcə artan şəhərləşmə (urbanizasiya) prosesi həm müsbət, həm də mənfi nəticələrə malikdir. Ancaq onun haqqında son dövrlər ən yüksək səviyyədə həyəcanla danışmağa başladıqlarına görə, şəhərlərə “təzə qan” axınının minusları genişmiqyaslı daxili miqrasiyanın plyuslarından daha çox görünməyə başlayıb.

Yeri gəlmişkən, sonuncular “miqrasiya uçurumu”nu qabartdılar, yəni onların mənzil-kommunal və sosial infrastruktura olan tələbatı bütün ağlabatan hədləri aşıb. Meqapolislərin kənarları sosial və iqtisadi marqinal zonalara çevrildi və indi yaranan mütənasibsizliyi yumşaltmaq üçün dövlət milyardlarla vəsait xərcləməyə məcburdur. Şəhərlərdə kifayət qədər sənaye obyektləri olmadığına görə, yeni iş yerləri açılmır, ona görə də kənd yerlərindən gələnlər özlərinə iş tapmadıqları üçün kriminal aləmə qoşulurlar. Nəticədə yerli şəhərlilər tərəfindən gəlmələr bəyənilmir və ciddi sosial münaqişələrə yol açılır. Bundan əlavə, tədqiqatçıların fikrincə, iqtisadi və insan potensialının bir və ya iki meqapolisdə cəmlənməsi digər bölgələrdəki vəziyyətə və bütövlükdə ölkənin inkişafına mənfi təsir göstərir. Xatırladaq ki, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi də urbanizasiya problemini pik nöqtəsinə çatdırıb. Qaçqın və məcburi köçkünlərin əksəriyyəti şəhərlərdə yerləşdirildi. Bu səhv yenidən təkrar olundu. Qaçqın və məcburi köçkünlərə əsasən şəhərlərdə mənzillər verildi. Amma digər problemlər də diqqətdən qaçmamlıdır.

Vəziyyətdən çıxış yolu varmı?

Təbii proses

Son illərdə daxili miqrasiya həqiqətən genişmiqyaslı bir xarakter alıb, amma bunda heç bir ziddiyyət yoxdur. Gəlin rəqəmlərə baxaq. Əhalinin bölgələr daxilində və bölgədən bölgəyə keçməsi prosesini şərti olaraq iki mərhələyə bölmək olar. Birincidə, 1991-ci ildən 2008-cü ilə qədər daxili miqrasiya, 2008-ci ildən başlayaraq bu göstəricinin “qırmızı xətti” müşahidə edildi və 2015-ci ildə nisbətən zəiflədi.

Qeyd edək ki, bəzi qeyri-rəsmi məlumatlarda paytaxt və onun ətraf ərazilərində yaşayanların sayının 4 milyondan çox olduğu göstərilir. Rəsmi məlumatda Bakının ərazisinin 2,13 min kvadrat kilometr olduğu bildirilir.

Apardığımız araşdırmalara görə son 5 ildə daxili miqrasiyanın səviyyəsi 2 dəfədən çox artıb. Bu cür əhəmiyyətli böyümənin bir çox səbəbi var, bunları saymaq və uzun müddət analiz etmək olar.

Birincisi, kənd təsərrüfatı sektoru bu gün azərbaycanlıların 40 faizdən bir qədər çoxunun yaşadığı kənddəki əhali ilə mütənasib olacaq işçi qüvvəsinə yüksək tələbatı ödəyə bilməz.

İkincisi, ölkə daxilində miqrasiya axınının güclənməsində bölgələrin iqtisadi və sosial baxımdan fərqləndirilməsi mühüm rol oynayır ki, bu da gəlir və məşğulluq səviyyəsinə birbaşa təsir göstərir. Bu səviyyənin aşağı olduğu yerlərin sakinləri daimi və yaxşı maaşlı iş yerləri axtarmağa məcbur olurlar.

Üçüncüsü, vacib amil (və bir çox mühacir üçün və əsas hərəkətverici qüvvə) şəhərlərdə yaşamaq istəyidir. Özünü təsdiq etmək istəyən insan üçün şəhərə köçmək vacib göstəridiir, və bu planda böyük şəhərlər danılmaz üstünlüklərə malikdir: Oradakı həyat insana öz potensialını tam olaraq açmağa imkan verir, ünsiyyət qurmaq, mədəni təcrübə mübadiləsi aparmaq imkanı verir.

“Qızıl orta” axtarışında

Əlbəttə, daxili miqrasiya həmişə müsbət xarakter daşımır. Ancaq, ümumiyyətlə, bir qrup insanın şəhərlərdə yaşamağa başlaması, iqtisadiyyatın inkişafına və onun şaxələndirilməsinə birbaşa təsir göstərir. Və bu təsir mütləq müsbət xarakterlidir. Bu gün belə bir fikir formalaşıb ki, gələcək xidmət sənayesinə məxsusdur. Bu çərçivədə şəhərlər müştərilərə yaxın olduqlarına görə ənənəvi olaraq qazanırlar.

“Qızıl orta”ya gəlincə, vətəndaşlar yaşayış yerlərini dövlət orqanları tərəfindən heç bir məhdudiyyət qoyulmadan seçə bilməlidirlər. Bu hər bir şəxsin ayrılmaz hüququdur. Eyni zamanda kəndləri inkişaf etdirmək lazımdır ki, əhali tərəfindən edilən seçim obyektiv olsun. Yəni insan potensialının inkişafı üçün eyni şərait yaratmaq, həm şəhərlərdə, həm də kənd yerlərində yaşayan insanların eyni rahatlığı və perspektivlərini təmin etmək lazımdır. Bu baxımdan “Kənd elin besiyidir” proqramı çox vacib və aktualdır. Onun çərçivəsində, müasir həyat keyfiyyət standartlarına uyğun olaraq, kənd əhalisinin 80 faizini təşkil edən kənd yerlərinin sosial-iqtisadi infrastrukturunun modernləşdirilməsi planlaşdırılır. Söhbət konkret nəticələr üçün nəzərdə tutulmuş konkret infrastruktur layihələrindən gedir.

Ancaq problem ondadır ki, bütün bunların nəzərdə tutulduğu bir çox insan harada və hansı konkret layihələrin həyata keçirilməsini bilmir. Buna görə, gələcək perspektivləri qiymətləndirmək, doğma kəndlərində qalmaq və ya şəhərə köçmək barədə özləri qərar vermək üçün müsbət və mənfi cəhətləri dəyərləndirə bilmirlər. Ona görə hansı obyektlərin və nə zaman meydana çıxacağı, obyektlərin inşasına cavabdeh olacaq şəxslər barədə mümkün qədər daha çox məlumat vermək lazımdır. Eyni zamanda, əgər biz vətəndaşların hökumət proseslərinə cəlb edilməsinin vacibliyindən, əhali ilə hökumət arasında dialoqun qurulmasının əhəmiyyətindən ən yüksək səviyyədə danışırıqsa, bu yerli insanların nə istədiklərini bilməliyik, ilk növbədə nəyə ehtiyac olduğunu öyrənməliyik. Axı, məhz onlar məskunlaşdığı kəndin, qəsəbənin nəyə ehtiyacı olduğunu hamıdan daha yaxşı bilirlər, bu da prioritet olmalıdır. Üstəlik, belə bir yanaşma yerli gəncləri, özü də iş axtarmaq adı ilə şəhərlərə üz tutan gəncləri obyektlərin tikintisinə cəlb etməyə imkan verəcək və bu da kənddən axınının azaldılmasına kömək edəcək.

Daxili miqrasiya ilə əlaqəli prosesləri araşdıran tədqiqatçılar uzun müddət torpaq məsələsinin böyük kəndlərdə ciddi problem olduğuna diqqət yetirirlər. Yaşayış məntəqələrinə nisbətən kəndlərdə bu problem daha kəskindir, həm əkib-becərmək üçün, həm də yaşayış üçün torpaq çatışmazlığı var. Çox vaxt bu, ciddi sosial gərginliyə səbəb olur. Və belə kəndlərdə çoxmərtəbəli yaşayış binaları tikməklə problemi aradan qaldırmaq olardı.

Kənd ərazilərinin inkişafı baxımından yeni yolların salınması böyük əhəmiyyət kəsb edir, çünki belə yerlərdə əhalinin məkan hərəkətliliyi yüksək olur. İndi rayonlarda böyük kəndləri birləşdirən yolların hamısı yenilənir və hər il büdcədən bu məqsədlərlə böyük vəsaitlər ayrılır.

Əlbəttə, çox şey məşğulluq, yeni iş yerlərinin yaradılması ilə bağlı məsələlərin nə dərəcədə effektiv həll olunacağından asılıdır – bunlar müxtəlif proqramlarda da öz əksini tapıb. Bütövlükdə bu problemin həllinə düzgün yanaşmaq vacibdir.

R.ƏLİYEV