Koronavirus pandemiyasının yaratdığı qlobal böhran ABŞ dövlət valyutası olan dolların dünya iqtisadiyyatında oynadığı rolu yenidən gündəmə daşıyıb. Böhranın bütün ölkələrdə milli valyutaların barometrinə çevrilmiş dolların hökmranlığına son qoyub-qoymayacağı günlərdir ən müxtəlif səviyyələrdə müzakirə olunur. Bir çox ekspertlər ABŞ iqtisadiyyatının koronavirus pandemiyasının yaratdığı durğunluqdan ağır zərər görəcəyi təqdirdə dolların da rolunun azalacağını, bu zaman kriptovalyutaların əsas ödəniş vasitəsinə çevriləcəyini bildirirlər.
ABŞ-da yaşayan Azərbaycan əsilli iqtisadçı-alim Fariz Hüseynlinin fikrincə, 2000-ci illərdə dolların “hökmranlığının” sona çatacağını deyənlər çox idi: “2008 böhranı olan kimi əksinə qlobal bazarlarda hamı dollar almağa başladı, vəziyyət o yerə çatdı ki, FED dünya mərkəzi bankları üçün 1 trilyon dollar valyuta dəyişmə “məntəqəsi” açdı. Ondan əvvəllərə heç getmirəm (80-lərin əvvəlində maliyyə nazirlərinin Plaza Görüşü məsələn). İndi də belədir, bir balaca qlobal iqtisadi durğunluq təhlükəsi olan kimi dollara və dollar denominasiyalı kağızlara tələb artır (Yen də bu baxımdan alternativdir). Çünki insanlarda təkamülün gətirdiyi instinkt var – qorunmaq və sığınacaq axtarmaq. Əsas da inkişaf etməkdə olan ölkələrə pis təsir edir”.
F.Hüseynlinin dediyinə görə, investorların iki cür investisiya variantı var – riskli yatırım, risksiz (mümkün qədər) yatırım: “Böhran olanda, əlbəttə, riskli yatırımları satıb risksiz yatırımlara çəkilir investorlar. Risksiz yatırım azdır, məsələn, 3-4 dövlətin borc kağızları. Amma bunlar arasında ən likvid olanı ABŞ-dır. ABŞ-ın borc kağızlarına gələn pul həm də dollara tələb yaradır. Riskli yatırım nədir? Şirkətlərə edilən yatırım. İstər borc kağızlarına, istərsə də səhmlərə. Uzun sözün qısası, biz çox qütblü dünyadan çox danışa bilərik, amma qlobal iqtisadiyyatda vəziyyət yaxşı olanda. Elə ki, qlobal iqtisadiyyat “naxoşlayır”, dünya dönüb olur təkqütblü dünya. Nə qədər belə olacaq bilmirəm, amma reallıq budur. Hələ mən əmtəə bazarları, dünya ticarətinin təhlükəsizliyi və s.-dən heç danışmadım. Bütün bu rolları öz üzərinə götürə bilən ölkə dolların “hökmranlığına” da son qoyacaq”.
Dünyada dollar qıtlığı varmı? İqtisadçı-alim deyir ki, bu suala cavab vermək üçün baxacağımız bir-iki göstərici varsa, onlardan biri də ABŞ Mərkəzi Bankı – FED-in başqa ölkələr üçün elan etdiyi dollar-xarici valyuta swap (dəyişmə) kredit xəttidir: “Birinci dəfə 1994-cü ildə Kanada və Meksika Mərkəzi bankları arasındakı razılaşma ilə qurulub. Sonra 2007-ci ilin dekabrında Avropa və İsveçrə Mərkəzi Bankları ilə bu xəttin açılması təsdiq olunub. Onda sonra maliyyə böhranı vaxtı Avstraliya, Braizliya, Kanada, Danimarka, İngiltərə, Avropa Birliyi, Yaponiya, Koreya, Meksika, Yeni Zellandiya, Cənubi Koreya, Norveç, Sinqapur, İsveç, və İsveçrə ilə yenidən bu xətt açılıb və fevral 2010-na qədər davam edib. Sonra 2010-un may ayında yenə bəzi ölkələrdə dollar qıtlığı olduğu üçün FED qərar verib ki, artıq bu kredit xətləri daimi olacaq və lazım gələrsə istifadə olunacaq.
Kredit xəttindən necə istifadə olunur? Xarici mərkəzi bank FED-ə müəyyən qədər öz valyutasını satır, və FED də o valtuyanın əvəzində həmin Mərkəzi Banka dollar verir. Bu dollarlar həmin Mərkəzi Bankın FED Nyu-Yorkdakı hesabında saxlanır və həmin xarici mərkəzi bank tərəfindən lazım olduğu kimi istifadə edilir. Eyni zamanda həmin xarici mərkəzi bank söz verir ki, gələcəkdə dollar verib öz valyutasını geri alacaq. Bu proses üçün xarici mərkəzi bank FED-ə faiz ödəyir. Bu kreditlərin müddəti bir gecədən üç aya çəkə bilər. FED üçün aktiv, xarici mərkəzi bank üçün öhdəlik kimi olur. Həmin mərkəzi banklar da öz ölkəsinin banklarına dollar dəyişmə krediti açaraq yerli banklara verir bu dollarları ki, ölkədə dollar qıtlığı aradan qalxsın.
İndi gəlin baxaq, son 20 ildə nə qədər dollar vəsaiti istifadə olunub bu xəttdən: Saint Louis FED saytına getsəniz bu rəqəmləri görə bilərsiz. 2007-nin sonundan etibarən həftəlik miqdarlar göstərilib. Deməli, əvvəlcə 20-30 milyardlıq əməliyyatlar sonra birdən birə 2008- ci ilin sentyabrından etibarən həftədə 100 milyarda, 200 milyarda və artıq yanvarda 600 milyarda qədər çatıb. Üst-üstə gəlsəniz 7-8 trilyon dollar edər. Sonra 2009-un iyununda həftəlik 200 milyarda, sonra 50 milyarda və hardasa 2009-un sonuna artıq sıfıra enib.
Sonrakı dalğa Avro-Yunan böhranında gəlib – 2011-in sonu 2012-nin əvvəlində. Həftəlik 50-100 milyard arasında dəyişən miqdarlar hardasa 10 həftə davam edib. 2013-ün əvvəlində azalıb.
O vaxtdan çox az istifadə olunan bu kredit xəttindən bir də nə vaxt istifadə olunub? Əlbəttə ki, koronavirus böhranında. Yanvarın 15-i həftəsi ilə martın 18-i həftəsi arasında həftəlik 60 milyard həcmdə dollar götürülən bu xəttdən, martın 25-i həftəsi 200 milyard dollarlıq dəyişmə əməliyyatı edib xarici mərkəzi banklar. Müqayisə üçün desək, bu, Lehman Brothers şirkətinin batması və 2008 böhranının ən kəskin dövrə girməsi zamanı istifadə edilən məbləğə yaxındır. Əlbəttə, o vaxtı maliyyə sektorundan başlayan böhranda belə bir vəziyyətin olması təsadüfi deyildi. İndi isə virusdan və iqtisadi aktivliyin dayanmasından başlayan böhran maliyyə sektorunu da vurub və mütləq surətdə dünyada dollar qıtlığına gətirib çıxardır”.
F.Hüseynlinin sözlərinə görə, dünyanın ikinci böyük iqtisadiyyatı olan və koronavirusun başladığı ölkə olan Çinin FED-lə belə bir əlaqəsi yoxdur: “Çünki FED yuanı götürüb nə edəcək? Amma indi virusun zəiflədiyi dövrdə iqtisadiyyatı canlandırmaq üçün Çinə xaricdən materiallar almaq, istehsala cəlb etmək üçün dollar lazım olacaq. Öz ehtiyatlarından ABŞ borc kağızlarını satıb pula çevirə bilər. Bəs niyə Çin rezervlərini dollarda saxlayır – onların dilindən deyim: “Başqa variant yoxdur, ya dollar (yəni ABŞ mərkəzli qısamüddətli kağızlar), ya ABŞ uzunmüddətli borc kağızları, ya da ki, çox az miqdarda qızıl, amma qızıl bazarı çox balaca və dəyişkəndir. Bizim məqsədimiz isə yüksək gəlir qazanmaq yox, yığdığımız vəsaiti qorumaqdır..”
Hzırkı böhrandan sonra Çin valyutasının dolları üstələmək ehtimalı və ya daha güclü valyuta olması mümkündürmü? İqtisadçı-alim deyir ki, bunun üçün müxtəlif sahələrdə dəyişiklik olmalıdır: “Həm Çinə etibar olmalı, həm dollara inam zəifləməlidi, həm beynəlxalq ticarət və maliyyədə dollardan imtina edilməlidir, həm də kimsə Amerika ilə ticarət edəndə dollar yox, yuan istəməlidir. Beynəlxalq ticarət və maliyyə dövriyyəsi əsaslı həcmdə yuana keçsə onda ola bilər, amma hələ Çin dövləti yuanın dünyaya yayılıb başqa mərkəzi banklar üçün ehtiyat valyutaya çevrilməsinə razıdırmı, o da sual altındadır. Dollar İkinci Dünya müharibəsindən sonra rezerv valyuta oldu. Üçüncü dünya müharibəsi hələ olmayıb”.
İqtisadçı-ekspert Rövşən Ağayev də hesab edir ki, indiki şəraitdə dolları hansısa valyutanın əvəz etməsi mümkün deyil: “Hazırda qlobal miqyasda dollara elə böyük tələbat var ki, bütün aktivlər, o vümlədən valyutalar qarşısında dolları bahalandırır. 80-ci illərin ortalarında da buna oxşar vəziyyət yaranmışdı – ona görə 4 ölkənin maliyyə naziri (Yaponiya, Britaniya, Almaniya və Fransa) ilə Nyu-Yorkda ABŞ-ın o zamankı maliyyə naziri Ceyms Beykerlə 1985-ci ilin sentyabrında razılıq əldə edilir ki, 4 valyutanın ABŞ dolları qarşısında məzənnəsi inzibati qaydada bahalandırılsın. Arqument bu idi ki, bahalı dollar dünya iqtisadiyyatına ciddi ziyan vurur – ən çox da ABŞ-ın özünə ziyan gətirməklə qlobal itisadiyyatı zəiflədir. Hərçənd ki, o zaman bahalı dollar yüksək inflyasiyanı cilovlamaq üçün Reyqan administrasiyasının tam marağında idi. İndi də həmin narahatlıq var ki, dolların hazırkından bahalanmasının davam etməsi qlobal böhranın dərinləşməsinə paralel baş verir və fəsadları böyük ola bilər. ABŞ-ın öz daxili iqtisadiyyatına bu qədər nəhəng stimul paketi üçün pul çap etdiyi vaxtda kənar iqtisadiyyatlar üçün də pul tələbinin böyük olmasının fəsadları ilə yanaşı, ABŞ üçün perspektiv üstünlükləri də var. Qlobal iqtisadiyyat dollardan nəinki qopa bilmir, əksinə, dolların dominantlığı daha da güclənir, dolların qlobal maliyyə sistemində payı daha da böyüyür. Nə qədər ki, dollara tələbat belə böyükdü, hələ ki, onun zəifləməsi də real deyil. Amma əlbəttə, böhranın uzanacağı, ABŞ iqtisadiyyatının başqa iqtisadiyyatlarla müqayisədə daha dərin ressesiya keçirməsi, borc və səhm bazarlarında dollar paritetinin dəyişməsi nəzəri olaraq belə bir durumu yarada bilər”.
Musavat.com