Ermənistan-Azərbaycan sülh müqaviləsinin tezliklə bağlanmasının perspektivləri haqqında çox danışılır. Maraqlıdır, bu beynəlxalq əhəmiyyətli sənəd imzalanacağı təqdirdə onun prioritetləri nədən ibarət olmalıdır?
Məsələn, tərəflər arasında siyasi məsələlərin həllini təmin etmək və münaqişənin yenidən başlanmasının qarşısının alınmasına zəmanət vermək realdırmı? Ermənistan bildirmişdi ki, İrəvan və Bakı sülhün imzalanması üçün artıq üç əsas prinsip – ərazi bütövlüyünün tanınması, sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası məsələsi və regional kommunikasiyaların açılması barədə razılığa gəliblər.
Beynəlxalq hüquqda dövlətlərarası müqavilələr üçün dəqiq çərçivə yoxdur və tərəflər qarşılıqlı razılaşma əsasında sazişin əhatə etdiyi məsələlərin dairəsini özləri müəyyən edə bilərlər. Son vaxtlar belə bir fikir də formalaşıb ki, ilk növbədə Azərbaycan və Ermənistan arasında çərçivə sülh müqaviləsi imzalanacaq. Orada tərəflər bir-birinin ərazi bütövlüyünü qarşılıqlı şəkildə tanıyır, bir-birlərinə qarşı ərazi iddiaları irəli sürmür və bütün məsələlərin sülh yolu ilə həll etmək öhdəliyi götürür. Müəyyən xəritələr üzrə sərhədin delimitasiyası və demarkasiyası prinsiplərini razılaşdırır, nəqliyyat kommunikasiyalarının bərpa olunduğunu elan edir. Eyni zamanda bir-birinin ərazilərindən daşımaların təhlükəsizliyinə təminat verir.
Xatırladaq ki, hələ 2022-ci ildə Azərbaycan Ermənistanla münasibətlərin normallaşdırılması üçün beş əsas prinsip irəli sürmüşdü:
– bir-birinin suverenliyinin, ərazi bütövlüyünün, beynəlxalq sərhədlərinin toxunulmazlığının və siyasi müstəqilliyinin qarşılıqlı tanınması;
– dövlətlərin bir-birinə qarşı ərazi iddialarının olmamasının və gələcəkdə belə iddialarla çıxış etməmək üçün hüquqi öhdəliyin qarşılıqlı təsdiqi;
– dövlətlərarası münasibətlərdə bir-birinin təhlükəsizliyini təhdid etməkdən, siyasi müstəqilliyə və ərazi bütövlüyünə qarşı təhdid və güc tətbiq etməkdən, habelə BMT Nizamnaməsinin məqsədləri ilə bir araya sığmayan digər hallardan çəkinmək;
– dövlət sərhədinin delimitasiyası və demarkasiyası, diplomatik münasibətlərin qurulması;
– nəqliyyat və kommunikasiyaların açılması, digər müvafiq kommunikasiyaların və qarşılıqlı maraq doğuran digər sahələrdə əməkdaşlığın yaradılması.
Beləliklə, Bakı ilə İrəvan arasında potensial sülh müqaviləsinin məzmunu nə ola bilər? Bunun yaxın gələcəkdə baş verməsi ehtimalı yüksəkdirmi? Çoxdan gözlənilən bu hadisəyə hansı hallar mane ola bilər? Bu sualları tanınmış xarici şərhçilər cavablandırıb.
KONKRET.az xəbər verir ki, Qazaxıstandan olan siyasi müşahidəçi Qaziz Abışev qeyd edir ki, yekun sülh müqaviləsi əslində Ermənistan torpaqlarına iddialı olmayan Azərbaycana sərf edir: “Yekun sülh müqaviləsi Ermənistanın gələcəkdə Azərbaycana qarşı ərazi iddialar irəli sürmək perspektivinin üstündən xətt çəkir. Bu və ya digər şəkildə, mövcud güc balansını nəzərə alsaq, Azərbaycanın müqavilə bağlamaq üçün kifayət qədər şərtləri var:
– Azərbaycanın suverenliyin və ərazi bütövlüyünün qarşılıqlı tanınması;
– üçüncü tərəflər – Rusiya, Türkiyə və başqaları tərəfindən bu sərhədlərin tanınması ilə sərhədlərin müəyyən edilməsi haqqında saziş;
– döyüş əməliyyatlarının nəticələrinə görə iddiaların olmaması haqqında razılaşma;
– sərhəd zonalarında silahlanmanın məhdudlaşdırılmasına dair saziş”.
Politoloqun fikirincə hazırda üstünlük Azərbaycan tərəfindədir: “Azərbaycan tam proseduru – imzalanmanı və ratifikasiyanı tələb edərək, indi təzyiq göstərməlidir”, – deyə Abışev bildirib.
Qırğızıstanın Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar Mərkəzinin direktoru Tamerlan İbrahimov isə beynəlxalq hüququn müqavilələr üçün heç bir sərt tələblər diktə etməməsi ilə bağlı qeydini tamamilə düzgün adlandırıb. “Tərəflər bu cür razılaşmaların məzmununu müəyyən edən bir sıra xarici və daxili amillərdən çıxış edirlər.
Ona görə də Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh müqaviləsinin yekun variantında konkret nə olacağını dəqiq söyləmək çətindir, ancaq fərziyyələr irəli sürmək olar. Buna baxmayaraq, suverenlik məsələsinin hər iki tərəf üçün fundamental əhəmiyyət kəsb etdiyini nəzərə alaraq, ehtimal etmək olar ki, suverenliyin qarşılıqlı tanınması bu mətndə mütləq yer alacaq. Bundan başqa, gələcəkdə qarşılıqlı ərazi iddialarından imtina məsələsi də sazişə daxil ediləcək.
Bu, hər iki ölkə üçün əsasdır, çünki gələcəkdə silahlı münaqişələrin təkrarlanmaması üçün hüquqi təminatlar yaradır. Bütün digər məsələlər humanitar xarakter daşıyır. Ünsiyyət, vətəndaşlıq məsələsi də çox vacibdir, lakin onlar üzrə razılaşmaların əldə edilməsi sülh müqaviləsinə daxil edilə və ya gələcək danışıqlara qədər təxirə salına bilər”.
Kiyev Dünya Siyasəti İnstitutunun direktoru Yevgeni Maqdan da məsələyə münasibət bildirib: “Düşünürəm ki, bu formula Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh müqaviləsi üçün işləməlidir. Çünki indiki vəziyyətdə kimsə yorğanı lazımsız yerə öz üzərinə çəkərsə, yekun sənədin imzalanması davamlı olaraq təxirə salınacaq. Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü bərpa edə bilib və çox güman ki, ən azı simvolik mənada oraya erməni əhalisinin qaytarılmasının mümkünlüyü barədə düşünməli olacaq. Bu da siyasi razılaşmanın elementinə çevrilə bilər.
Amma insanlar orada özlərini təhlükəsiz hiss etməsələr, ata-baba yurdlarına qayıtmağa məcbur edilə bilməzlər”.
Maqdanın fikrincə, Rusiya Ermənistanla Azərbaycan arasında siyasi razılaşmanı pozmaq istəyir: “Çünki onlar başa düşürlər ki, Bakı ilə İrəvan arasında razılaşma Moskvanın və onun Cənubi Qafqazdakı mövqelərinin zəifləməsi, ardınca isə rusların Gürcüstandan mümkün çıxarılması demək olacaq: “2024-cü ildə Gürcüstanda keçiriləcək parlament seçkiləri bu prosesin tətikçisinə çevriləcək. Azərbaycanda keçiriləcək növbədənkənar prezident seçkiləri həm də o mənada maraqlıdır ki, cənab Əliyevə bu sülh müqaviləsi onun qələbəsinin daha bir sübutu kimi lazımdır”.
Vəli Həsənov,
KONKRET.az