Ermənistan Politexnik İnstitutunun siyasi şərhçisi Yervand Bozoyan məqaləsində Suriyanın İdlib şəhərindəki vəziyyətin kəskinləşməsini və bu qarşıdurmanın Ermənistana əhəmiyyətli təsir göstərə biləcəyini ətraflı təqdim edib.
KONKRET.az erməni mediasına istinadən xəbər verir ki, şərhçinin sözlərinə görə, “Pan-türkistlər Ərdoğanı “Qarabağla İdlibi dəyişdiririk” formulu ilə Putinlə danışıqlar aparmağa çağırır”.
Tam məqalə aşağıda təqdim olunur:
Məlum olduğu kimi, Suriya İdlibində vəziyyət kəskin şəkildə gərginləşdi. Bu isə o deməkdir ki, nəticədə Rusiya ilə Türkiyənin qarşıdurması baş verə bilər. İlk baxışdan bizi çox maraqlandırmayan bu münaqişə ölkəmizə də ciddi təsir göstərə bilər. Necə? Bu məsələni daha ətraflı izah etməyə çalışaq və izah edək.
İdlibdə nə baş verir və niyə bu münaqişə ilə maraqlanmalıyıq?
Məsələ burasındadır ki, Suriyada Bəşər Əsəd ordusu ilə sünni ərəb maraqlarını təmsil edən terror təşkilatları arasında müharibə olanda Əsədin tərəfdarı olan Moskva və Tehran terrorçulara İdlibə unikal “humanitar dəhliz” təklif etdi. Nəticədə ruslar və Əsəd İdlibdə onlar üçün özünəməxsus “rezervasiya” yaradaraq terrorçuların ölkəsini “təmizləyə” bildilər.
Bu məsələdə ruslar tərəfindən Türkiyəyə böyük kömək edildi. Sonuncu sünni ərəblərə rusların və Əsəd ordusunun heç vaxt İdlibə girməyəcəyinə zəmanət verdi.
Hiyləgər Putin İdlibin sonradan Türkiyənin təsir zonasına çevrilə biləcəyi bəhanəsi ilə türkləri inandırdı. Beləliklə, Suriya dövlətinin gələcək quruluşunda Türkiyənin təsiri qaçılmazdır.
Ərdoğan da bu rus yemini uddu, çünki bu, qismən Ərdoğanın Suriyadakı neo-Osmanlı planlarının xəyalı idi.
2018-ci ilin sentyabrında, İdlib adlanan “gərginlik zonası” Astanada quruldu, bunun qarantı Türkiyə tərəfindən təyin edildi. Lakin bu “imtiyaz”ı əldə edən Türkiyə başqa bir məsuliyyəti öz üzərinə götürmüşdü. İdlibdə yerləşən 30 mindən çox terrorçu tərksilah edilməli idi. Onların əsasında vahid İdlib polis qüvvəsi yaradılmalı idi. Yerli sünni ərəblərin maraqları dini terrorçular tərəfindən deyil, orta dünyəvi xadimlər tərəfindən təmsil olunmalı idi. Bütün bu “iş” Türkiyənin üzərində idi. Lakin sonuncu sünni ərəbləri inandıra bilmədi.
Türklər “Zabhat an Nusra” yerinə “Təhrir Ər-Şam” yaratdılar, ancaq adları dəyişdirildikdən sonra məzmunu dəyişmədi.
Ankara sünni ərəb elitasının ətrafında birləşmək üçün İdlibdə Milli Azadlıq Cəbhəsini yaratdı. Ancaq bu da nəticə vermədi. Bu quruluş əsasən əhalinin yalnız 0,5% -ni təşkil edən yerli kiçik türkmənlərin nümayəndələrindən ibarət idi.
Nəticədə sünnilər yalnız türklərin Əsəd hücumlarının qarantı ola biləcəyini başa düşdükdə, Türkiyə İdlibi öz nəzarəti altına almaq fikrinə düşdü.
Burada qeyd etmək lazımdır ki, İdlibdə müharibədən əvvəlki əhali 1,5 milyon nəfərdən çox idi. Onların doxsan faizi Əsəd rejiminə qarşı olan sünni ərəblər idi. Kürdlər və ərəb xristianları əhalinin təxminən 5 faizini təşkil edirdi.
Müharibə nəticəsində kürdlər və xristianlar evlərindən qovuldu, sünni ərəblər Suriyanın başqa yerlərinə qaçdılar. Bu gün əyalətdə Əsəd hakimiyyətini qətiyyətlə rədd edənlərin sayı bir neçə milyondur.
Və beləliklə İdlib Suriyadakı “terror adası” olaraq Əsəd üçün davamlı bir təhdiddir. Əvvəlcə bu əyalətin şimal-şərqində Əsədin nəzarətində olan Hələbdir. Bundan əlavə Hələb və dənizi birləşdirən dəhliz İdlibdən də keçir. Ələvilərin (Əsəd müttəfiqlərinin) əksəriyyətinin dəstəyi yaşadığı İdlibdən qərbdəki Latakiya daima Suriyanın iqtisadi paytaxtı sayılan Hələbdən kəsilib.
Anlaşılan bir şəkildə desək, İdlib Suriyanın “Laçın və Şuşası” sayıla bilər.
Türkiyə üçün İdlib nədir?
İdlib həmişə Suriyanın sünni əhalisinə qarşı əsas müqavimət mənbəyi olub. Sünni ərəblər hər zaman Türkiyəyə ruslar üçün yaşadığımız bir hiss yaşadılar. Bu səbəbdən Türkiyə həmişə “ata köməyi” və ya böyük qardaş davranışı ilə sünni ərəblərə dəstək durmağa çalışıb. Yeri gəlmişkən, onlardan 3 milyona yaxını bu gün Türkiyənin cənubunda qaçqındır.
Türkiyə hər zaman İdlib və sünni ərəbləri Suriyadakı müttəfiqləri olaraq görüb. Hələ ötən əsrin 30-cu illərində Suriyanın ərazisində türklərin əksəriyyətinin yaşadığı Xata bölgəsi də var idi. Bu vəziyyətdən faydalanan Türkiyə daha sonra Xata şəhərində “referendum” keçirdi və ərazisini özünə bağlayaraq Suriyanı parçaladı. Rusların 2014-cü ildə Krımı ilhaq etdiyi kimi.
Türkiyədəki İdlib problemi haqqında nə düşünürlər?
İdlib Xata ilə ona görə fərqlənir ki, oradakı türkdilli əhalinin faizi çox azdır və buna görə Ankaranın da bu ərazini tam ələ keçirməsi üçün ciddi ümidləri yoxdur.
Ərdoğanın məqsədi Suriyadakı sünni ərəblərə güvənərək, bu ölkədə öz təsir zonasını artıraraq neo-Osmanlı planlarını həyata keçirməkdir. Lakin bunu edərkən , əlbəttə ki, Moskva və Tehran tərəfindən dəstəklənən Əsədlə toqquşur. Və buna görə də Ərdoğan Moskvaya qarşı durmağın lazım olub-olmadığını qərar verməlidir.
Türkiyənin ictimai rəyi isə sürətlə dəyişir. Buradakı Neo-Osmanizm öz yerini kamalizm və hətta pantürkçülüyə verməyə başlayır. Son İstanbul Bələdiyyə seçkilərinin nəticələri bunu göstərdi. Və bir zamanlar Ərdoğanın dediyi kimi: “İstanbulda kim qalib gəlirsə, növbəti addımda ölkənin sükanını alacaq”.
Xatırladaq ki, kamalçılar İstanbul merinin son seçkilərində qalib gəldi. Bu gün bütün kamalçı və pantürkçü dairələr Ərdoğanı Suriyadakı sünni ərəblərə dəstək olmaqdan imtina etməyə, Azərbaycan və Qarabağda daha fəal iştirak etməyə çağırır.
Hətta bir neçə gün əvvəl hətta bir “İslamçı” Ərdoğanın keçmiş tərəfdarı, ölkənin keçmiş prezidenti Abdullah Gül belə bir açıqlama vermişdi:
- Türkiyədəki siyasi İslam artıq aktual deyil
- Türkiyə sünni ərəblərin xatirinə Moskva ilə toqquşmamalıdır
- Rusiyanın S-400 alması səhv oldu, çünki Türkiyə Qərbə inamını itirdi,
- Türkiyə Rusiya ilə yaxınlaşmaqdan çəkinməlidir, çünki bu, Türkiyənin həyati mənafelərinə ziddir.
Qeyd etmək lazımdır ki, “mülayim” Gül Ərdoğanı bu mövqelərdən tənqid etsə də, bu ölkədə artıq hansı atmosferin yarandığını təxmin etmək olar.
Türkiyə və Azərbaycan pantürkçüləri İdlib haqqında nə düşünürlər?
Burada neo-Osmanlılığın real bir fikir olmadığına inanırlar və köhnə dini dəyərlərə deyil, “qan çağırışına” etibar etməlidirlər. Çünki müasir dünyada bu yeganə həyati fikirdir. Buna görə bu dairələr Ərdoğanı Putin ilə “Biz İdlibi Qarabağla dəyişdiririk” formulu ilə danışıqlar aparmağa çağırır.
Onların sözlərinə görə, gec-tez Əsəd İdlibə nəzarət edəcək. Xüsusilə sünni ərəblər Əsədin təhlükə altında olduğu zaman Türkiyəni xatırlayır. Digər sünni ərəb rejimləri də Türkiyəni unudub.
Bu arada həmin dairələrin fikrincə, Qafqazdakı Türkiyə Azərbaycanı fəal dəstəklədiyi təqdirdə “davamlı dəyərlər” əldə edə bilər.
Rus dairələri, öz növbəsində, Türkiyənin Suriyanın şimaldan 130 km uzunluğunda və 30 km dərinliyində daha bir kürd qüvvəsinin olmadığı bölgədə nəzarəti əldə etmək səyləri olduğu üçün İdlibini Əsəd və Moskva üçün itirildiyini düşünürlər.
Moskva dairələri bu gün türklərə xatırladır ki, amerikalılar kürdlər tərəfindən dəstəkləndi və yalnız Rusiya-Türkiyə razılığı ilə Ankara bu bölgələri döyüş olmadan kürd qüvvələrindən “təmizləməyə” müvəffəq oldu.
İdliblə yanaşı Rusiya-Türkiyə münasibətləri, Moskva və Ankaranın maraqlarının toqquşduğu Liviya məsələsini də gündəmə gətirdi.
Azərbaycan və türk millətçiləri bir sıra amillərdən asılı olaraq “İdlibi Qarabağla dəyişdirməyə” müvəffəq olacaqlarmı?
İlk növbədə gəlin, Ermənistan və Qarabağın mövqeləri, qarşıdurma imkanları və bir sıra digər hallar haqqında fikirləşək. Ancaq bir məsələdə, Azərbaycan və Türk millətçiləri məqsədlərinə çatmağa müvəffəq oldular. Onlar etibarlı qüvvələri vasitəsilə təkcə Ermənistanda deyil, Qarabağda da vəziyyəti gərginləşdirə bildilər. Uzunmüddətli dövlətçilik təcrübəsi olmayan ermənilərin Ermənistanda və Qarabağda ciddi dövlətçilik qura bilməyəcəyindən faydalanan Azərbaycan buna uğurla nail ola bilir.
Son iki il göstərir ki, azərbaycanlılar və türklərin vektorları bizim üçün arzuolunmaz olan “düzgün” istiqamətdə inkişaf edir. Son məqsədlərinə çatmaq üçün yetərli olub-olmayacağına gəlincə, bu, ayrıca müzakirə mövzusudur.