“Ruslar tərəfindən Zaqafqaziya kimi tanınan Cənubi Qafqaz əsrlər boyu müxtəlif strateji əhəmiyyətə malik region olub. Orada imperiya təsiri Rusiya İmperiyasının və ya Sovet İttifaqının digər yerlərində olduğu kimi güclü deyildi”.
KONKRET.az xəbər verir ki, bu barədə britaniyalı politoloq Tomas de Vaal “Foreign Affairs” adlı məqaləsində bildirib.
“Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Moskva yerli ərazi münaqişələrini manipulyasiya edərək, mümkün qədər çox qoşun saxlamaqla öz təsirini saxlamağa çalışdı. Amma Ukraynadakı müharibə və Qərbin sanksiya rejimi bu hesablamaları dəyişdi. Rusiyanın cənubda biznes tərəfdaşlarına və ticarət yollarına böyük ehtiyacı var.
Rusiyanın bu ilin yazında Dağlıq Qarabağdan birtərəfli qaydada çıxması ilk baxışda çaşqınlıq yaratdı. Çünki Azərbaycan ötən ilin sentyabrında Qarabağa daxil olanda həmin sülhməramlılar fəaliyyətsiz oldu.
Bu arada onların 2025-ci ilə qədər etibarlı mandatı var idi. Onlar regionda Rusiyanın təsirini proqnozlaşdırmaqla yanaşı, bəzi ermənilərin Dağlıq Qarabağa qayıtmasına da şərait yarada bilərdilər.
Bölgədən çəkilməyi seçməklə Rusiya Azərbaycana qələbə qazandırdı və ordusuna uzun müddətdir mübahisəli olan ərazilərə maneəsiz nəzarət etməyə imkan verdi. Müşahidəçilər az qala dərhal güman etdilər ki, Rusiya ilə Azərbaycan arasında hansısa razılaşma əldə olunub.
Cənubi Qafqazın üç ölkəsindən ən böyüyü və ən zəngini olan Azərbaycan Rusiyanın bəzi bölgələrində baş verən dəyişikliklərdən çox faydalanıb. Bakı Şərq-Qərb enerji siyasətinin oyunçusudur, Gürcüstan və onun yaxın müttəfiqi Türkiyə ərazisindən keçən iki boru kəməri vasitəsilə Avropa və beynəlxalq bazarları neft və qazla təmin edir. İranla həmsərhəd olan Azərbaycan, həm də Moskva ilə Yaxın Şərq arasında şimal-cənub qapısı rolunu oynayır.
Əliyev və Putin birlikdə işləməyi bilirlər və onların münasibətləri institusional əlaqələrdən daha çox şəxsi münasibətlər və liderlik üslubları üzərində qurulub.
2020-ci il Qarabağ müharibəsindən sonra Rusiya Azərbaycana qarşı yeni strateji dönüş etdi. Görünür, sülhməramlıların çıxarılması Bakı ilə Moskva arasında tam razılaşmanın əsas tərkib hissəsidir. Rusiya sülhməramlılarının yola düşməsindən cəmi 5 gün sonra Əliyev Moskvaya gedib və orada iki ölkə arasında əlaqələrin genişləndirilməsini müzakirə edib. Danışıqlardan sonra Rusiyanın nəqliyyat naziri Vitali Savelev bəyan edib ki, Azərbaycan yükdaşıma qabiliyyətini iki dəfədən çox artırmaqla dəmir yolu infrastrukturunu modernləşdirəcək və bu, Rusiya ilə ticarəti əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirmək imkanı verəcək.
Moskva üçün bu, Ukraynada müharibənin buraxdığı iqtisadi boşluğu doldurmaq üçün yeni ticarət yolları yaratmaq üçün Qərblə yarışın bir hissəsidir. Müharibə başlayandan bəri Qərb hökumətləri və şirkətləri Rusiyadan yan keçərək Xəzər dənizi və Cənubi Qafqaz vasitəsilə Qərbi Çin və Mərkəzi Asiyadan malların daşındığı “Orta Dəhliz” adlanan marşrutu modernləşdirməyə çalışırlar. Rusiya da öz növbəsində Gürcüstan və Azərbaycan vasitəsilə Yaxın Şərq və Hindistanla əlaqələrini genişləndirməyə çalışır.
Rusiyanın Cənubi Qafqazda dəyişən ambisiyalarının əsas hissəsi İrana quru nəqliyyat marşrutlarının bərpasıdır. Ən cəlbedici marşrut Azərbaycanın Zəngəzur dəhlizi adlandırdığı, Ermənistanın cənubundan keçən və Azərbaycanı İran və Türkiyə ilə həmsərhəd olan Naxçıvanla birləşdirəcək avtomobil və dəmir yolu xəttidir. 47 millik marşrutu yenidən açmaqla Moskva Ukraynada döyüşən rus qoşunlarının əsas silah tədarükçüsünə çevrilmiş Tehranla birbaşa dəmir yolu əlaqəsini açacaq.
Əslində, bu şimal-cənub oxu İkinci Dünya Müharibəsi zamanı Fars Dəhlizi, İrandan Rusiyaya gedən şimal yolu və dəmir yolu, ABŞ-ın Sovet İttifaqına verdiyi Lend-Lizinq yardımının ən azı yarısını canlandıracaq. Qəribə bir istehza ilə eyni ox indi Moskvanın ABŞ və Qərbə qarşı indiki mübarizəsində həyati əhəmiyyət kəsb edir.
Hələ 2020-ci ilin noyabrında Putin, Əliyev və Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan Qarabağda münaqişəyə rəsmən son qoyan və Rusiya sülhməramlı qüvvələrini gətirən üçtərəfli bəyanat imzalayanda ruslar bu yolun açılması ilə bağlı razılıq əldə etdiklərini düşünürdülər. O, regionda bütün iqtisadi və nəqliyyat əlaqələrinin açılmasını tələb edən bənddən ibarət idi və Ermənistandan Naxçıvana gedən marşrutu xüsusi qeyd edirdi. Üstəlik, bu marşruta nəzarətin Rusiya Federasiyasının Federal Təhlükəsizlik Xidmətinin əlində olacağı da qeyd edilib.
Lakin Ermənistan və Azərbaycan onun əməliyyat şərtləri ilə bağlı razılığa gələ bilmədilər. Bu arada Rusiya israr edir ki, yol öz təhlükəsizlik qüvvələri tərəfindən nəzarətdə saxlanılmalıdır. Aprel ayında Moskvadan qayıdan kimi Əliyev də bunu xatırladıb və vurğulayıb ki, “2020-ci il bəyanatına hörmətlə yanışılmalıdır”.
Beləliklə, dəhlizin açılması Azərbaycanla Rusiya arasında yeni sövdələşmənin mahiyyəti ola bilər. Rusiyanın Qarabağdan qoşunlarını çıxarması müqabilində (Azərbaycan rəhbərliyinə böyük daxili qələbə qazandıran bu addım) Azərbaycan Rusiyanın Cənubi Ermənistandan keçən marşruta nəzarət etməklə yeni təhlükəsizlik sistemi ilə razılaşa bilər. Əgər bu plan reallaşarsa, ermənilər strateji əhəmiyyətli sərhəd bölgəsinə nəzarəti itirəcəklər. ABŞ və onun Qərb müttəfiqləri Rusiyanın İranla quru və dəmir yolu əlaqəsi yaratmaq yolunda böyük addım atacağını görəcəklər. Üstəlik, Ermənistanın Rusiya və Azərbaycanın hərəkətlərinə mane olmaq imkanı yoxdur.
Bakı və İrəvanın müharibədən yayınıb-yayınmaması, əsasən, Qərb dövlətlərinin Ukraynadakı öhdəliklərinə zidd olaraq, belə nizamlanmanı təmin etmək üçün nə dərəcədə siyasi və maliyyə resursları yatırmağa hazır olmasından asılı olacaq.
Putin Cənubi Qafqazın Rusiya üçün dəyərini tanıyır, lakin 2022-ci ildən bəri buna vaxtı azdır. Moskvanın regiona münasibətdə nəzərə çarpan institusional siyasəti yoxdur. Müharibə Kreml liderinin məsləhətləşmələrə və ya təfərrüatlı təhlillərə maraq göstərməyən yüksək dərəcədə fərdiləşdirilmiş qərarlar qəbul etmək vərdişini gücləndirib.
Nəticə etibarı ilə regionun üç ölkəsi tamamilə fərqli yanaşmalara malikdir. Azərbaycan sanki Putinin biznes tərzindən qurtulur.
Regionda Rusiya ilə uzunmüddətli rəsmi və institusional əlaqələri olan yeganə ölkə Ermənistan bu əlaqələri kəsməyə çox can atır.
Bütün bunlar Rusiyanın başqa yerlərdə olduğu kimi regionda da davranışını son dərəcə gözlənilməz edir. Azərbaycanın tam qələbəsindən sonra Gürcüstanın şimal-qərbində, Rusiya ilə həmsərhəd, 1990-cı illərdən münaqişə zonası olan separatçı region olan Abxaziyada nələrin baş verə biləcəyi ilə bağlı fərziyyələr artıb.
Rusiya Abxaziyanı tamamilə ilhaq etməyə cəhd edə, bununla da Qara dənizdə yeni hərbi-dəniz bazası yarada bilərmi? Yaxın gələcəkdə Azərbaycanla Gürcüstanın Avroatlantik ambisiyalarından əl çəkməsi müqabilində Moskvanın Gürcüstana Abxaziyaya maneəsiz müdaxilə etməsinə icazə verən belə bir razılaşma ola bilərmi? Bu variantlardan hər hansı biri nəzəri cəhətdən mümkündür, baxmayaraq ki, Putinin status-kvoya üstünlük verməsi və diqqətini Ukraynaya davamlı yönəltməsi mümkündür.
Rusiya qoşunlarının Qarabağdan çıxarılması zəiflik əlamətidir. Eyni sözləri Ermənistanın Qərbə üz tutması və Gürcüstan cəmiyyətinin müxalifətin “Rusiya qanunu” adlandırdığına qarşı kütləvi müqaviməti haqqında da demək olar. Amma Rusiya regionda daha zəif görünsə də, Qərb daha güclü görünmür”, – deyə ekspert yazıb.
Natiq Səlim,
KONKRET.az