“Son zamanlar Ermənistan dünyanın hər yerindən yüksək səviyyəli rəsmilərin müntəzəm səfərlərinin mərkəzinə çevrilib”.
KONKRET.az xəbər verir ki, bu barədə NEWS.ru saytında dərc edilən geniş analitik məqalədə vurğulanır.
Məqalənin aktuallığını nəzərə alaraq ixtisarla oxucuların diqqətinə çatdırırıq:
“Oktyabrın 21-də İranın xarici işlər naziri Hüseyn Əmir Abdullahiyanın Ermənistana səfərinin ilk gününün nəticələrinə əsasən güman etmək olar ki, Tehran Fars Körfəzi-Qara dəniz Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizinin (ITC) açılması üçün İrəvanla ikitərəfli əməkdaşlıqda yeni mərhələyə başlamaq niyyətindədir. Özü də mümkün qədər tez.
Bu marşrut Ermənistan ərazisindən keçməklə İranı Avropa ilə birləşdirməlidir. Üstəlik, İrəvanla Nyu-Dehli arasında son zamanlar müşahidə olunan yaxınlaşma fonunda Hindistan da bu layihəyə cəlb oluna bilər. Tehran niyə dənizə çıxışı olmayan təcrid olunmuş Ermənistan vasitəsilə yeni marşrutlar tikmək qərarına gəldi və Hindistan hakimiyyəti bu işdə ona necə kömək edəcək?
İran İpək Yolu
“Fars körfəzi – Qara dəniz” İTC-nin yaradılması təşəbbüsü ilk dəfə İran hakimiyyəti tərəfindən hələ 2016-cı ildə səsləndirilib. Ancaq qısa müddət sonra başlayan koronavirus pandemiyası bu prosesi ləngitdi. Amma indi, qlobal böhran fonunda, Tehran logistika layihəsinin həyata keçirilməsi ilə məşğul olmaq qərarına gəlib. Bu, öz layihələrini yeni nəqliyyat reallığına bağlamaq fürsətini əldən verməyən, qeyri-dost ABŞ, İsrail, eləcə də ikinci Qarabağ müharibəsindən sonra Cənubi Qafqazda fəallaşan Türkiyədən asılılığı azaldan İranın maraqlarına cavab verir.
Azərbaycanla dostluq münasibətləri İranın yalnız mövqelərini gücləndirir. Lakin o qədər də mehriban olmayan mühitə, eləcə də Rusiya ordusuna iddia edilən hərbi dəstəyi səbəbindən İrana qarşı mümkün növbəti Qərb sanksiyalarına baxmayaraq, Tehran hələ də öz mallarını Aİ-yə çatdırmaq üçün yeni yollar axtarmağa davam edir. Və bunun kifayət qədər açıq səbəbləri var. “Fars körfəzi – Qara dəniz” tranzit dəhlizi Süveyş kanalı ilə marşrutdan demək olar ki, iki dəfə qısadır və yüklərin çatdırılması xeyli ucuz başa gələcək.
Yeni marşrut Cənubi İranın Bəndər Abbas limanından başlayır və bütün İran ərazisindən keçərək Cənubi Qafqaza və Gürcüstanın Qara dənizdəki Poti və Batumi limanlarına çatır. Oradan yük gəmilərlə Bolqarıstanın Burqas və Varna limanlarına, oradan isə Yunanıstana və Avropanın qalan hissəsinə gedəcək.
Bu variantla Ermənistanın əsas ölkəyə çevrildiyi məlum olur. O, uzun illərdir ki, Qarabağ münaqişəsinə görə Azərbaycan və Türkiyədən təcrid olunmuş vəziyyətdə yaşayır. Qismən bu səbəbdən beynəlxalq daşımalar üçün əlverişli infrastruktura malik deyil. Bu səbəbdən İrəvan Çinin “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsündə iştirak edə bilmədi və bütün investisiyalar Bakıda cəmləşdi.
Yeri gəlmişkən, buna görə də dünyanın bir çox ölkələri Azərbaycanı onun Naxçıvan anklavı ilə birləşdirən Zəngəzur dəhlizinin tikintisinə maraq göstərir, bu dəhliz həm də İTC-nin tərkib hissəsi olmalıdır. Qeyd edək ki, Ermənistan Qarabağdakı müharibədən sonra onu Azərbaycanla, daha sonra isə İranla birləşdirən dəmir yolu xətlərini bərpa etmək şansı əldə edib. Belə ki, ötən ilin dekabrında Brüsselin vasitəçiliyi ilə Bakı və İrəvan dəmir yollarının yenidən işə salınması barədə razılığa gəliblər. Lakin Bakı ilə bağlı qalan ziddiyyətlər hələ ki, İrəvana bütün bu məsələləri tam həll etməyə imkan vermir.
Layihənin həyata keçirilməsi yalnız İrəvan böyük həcmdə konteyner yüklərinin daşınması üçün yollarını tamamilə modernləşdirdikdən sonra mümkündür. Bu, çox vaxt və pul tələb etsə də, İran hakimiyyəti Yerevanla əməkdaşlıqda israrlıdır və hətta infrastrukturun hazırlanmasına kömək etməyə hazır olduqlarını bəyan edir.
Ermənistan İrandan Gürcüstana yeni tranzit marşrutu yaratmağı planlaşdırır. “Biz bu yolun tikintisində iştirak etməyə hazır olduğumuzu bəyan etdik”, – deyə İranın yollar və şəhərsalma naziri Xeyrullah Xademi bildirib.
Sual yaranır ki, Fars körfəzini Xəzər dənizi vasitəsilə Rusiya ilə birləşdirən əgər Şimal-Cənub ITC demək olar ki, hazırdırsa, Tehrana Fars körfəzi-Qara dəniz marşrutu niyə lazımdır? Hazırda bu marşrut demək olar ki, hazırdır, İranın şimalında Rəştin – Astaranın kiçik hissəsini tamamlamaq qalır. Azərbaycan hakimiyyəti bunun üçün iranlılara hətta 500 milyon dollara yaxın kredit ayırıb və dəfələrlə bəyan edib ki, lazım gələrsə, dəhlizin tikintisini nəhayət başa çatdırıb tez bir zamanda istifadəyə verməyə hazırdırlar, xüsusilə artan Ukrayna böhranı fonunda.
Amma Tehran davamlı olaraq “Şimal-Cənub”un əhəmiyyətindən danışsa da, bu əməkdaşlığa xüsusi diqqət yetirmir. Azərbaycan üzərindən tranzit, görünür, rəsmi Tehrana o qədər də yaramır, çünki Bakı İsrail və Türkiyə ilə sıx yaxınlaşır.
Rusiya Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunun baş elmi işçisi Lana Ravandi-Fədai NEWS.ru-ya müsahibəsində bu mövqe ilə razılaşıb. Onun fikrincə, Azərbaycanla İran arasında mürəkkəb münasibətlərdə bir neçə amil rol oynayır.
- Bakı neft sənayesini inkişaf etdirməyə başlayanda Tehran əməkdaşlığa açıq idi. Amma çox tez oradan sıxışdırıldı, çünki Azərbaycan ABŞ və İsrailin simasında başqa müttəfiqlər əldə etdi. Bu, iki ölkə arasında münasibətlərdə ilk ciddi fikir ayrılığı idi. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra daha çox əlaqələr dalana dirəndi. İranın şimalda bir sərhədi var idi, yalnız SSRİ ilə. Bundan sonra İran kifayət qədər ehtiyatlı şəkildə siyasətini ortaya qoysa da, xalqların parçalanması faktoru öz işini gördü. İndi Azərbaycanla İran arasında siyasi əlaqələr ya sürətlə inkişaf edir, ya da kəskin şəkildə aşağı düşür”, – Rəvandi-Fədai hesab edir.
Doğrudan da, ötən il Bakı ilə Tehran arasında ciddi siyasi qalmaqal yaşanmışdı. İran hakimiyyəti Azərbaycanın İsraillə sıx hərbi əməkdaşlığından şübhələnirdi. İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun rəhbəri Hossein Puresmail bəyan edib ki, “Azərbaycanla İsrail arasında bu cür əməkdaşlıq Bakının maraqlarına uyğun deyil və onun mövcudluğunu təhlükə altına alır”.
Bundan sonra İran Silahlı Qüvvələrinin Azərbaycanla sərhəd yaxınlığında genişmiqyaslı hərbi təlimlər keçirməsi Bakıda təbii hiddətə səbəb olub. Tərəflər, əlbəttə ki, məsələni həll etdilər, amma yenə də bu hadisə xoşagəlməz iz buraxdı.
“Üstəlik, İran hakimiyyəti separatizmdən çox qorxur”, – deyə Rəvandi-Fədai bildirib. Bu mənada hazırda İran şəhərlərində keçirilən etiraz aksiyaları da xüsusi rol oynayır.
“Bu gün İranda kütləvi etirazlar davam edir. İğtişaşlar həm də millətçilik çaları alıb. İran azərbaycanlıları iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ərazilərdə yaşayır, onların çoxu hakimiyyətdədir. Amma onların iddiaları var. Məsələn, İranda Azərbaycan məktəbi yoxdur, çünki Tehran bunun ölkə daxilində genişmiqyaslı separatizm əhval-ruhiyyəsinə səbəb olacağından ehtiyat edir”, – deyə iranlı mütəxəssis qeyd edib.
Ekspert hesab edir ki, İran regionun bütün ölkələri ilə bağlı siyasətini balanslaşdırmaq üçün həm Ermənistandan, həm də Azərbaycandan keçən nəqliyyat marşrutlarını nəzərdən keçirəcək. Onun fikrincə, Tehran Bakı ilə münasibətləri korlamaq riskinə getməyəcək, çünki Azərbaycan iqtisadi əməkdaşlığın mühüm sahəsidir.
Kəşmir Cənubi Qafqaza necə təsir edir?
Əgər biz “Fars körfəzi – Qara dəniz” İTC-dən danışırıqsa, o zaman Ermənistan və Tehran layihəni təkbaşına həyata keçirmək fikrində deyil.
Oktyabrın 21-də erməni həmkarı Ararat Mirzoyanla danışıqlardan sonra keçirilən brifinqdə Abdullahiyan deyib: “Bu məsələdə üçtərəfli İran-Ermənistan-Hindistan platformasının formalaşdırılması da vacibdir”.
- Hindistanın bu məsələdə mühüm rol oynadığını nəzərə alaraq, bu yolda planlarımızı həyata keçirmək üçün üçtərəfli platformanın formalaşdırılmasına dair yekdil fikrimiz var. Belə ki, biz bu dəhlizin yaradılması üzərində daha səmərəli işləyə bilək”, – deyə İran Xarici İşlər Nazirliyinin rəhbəri bildirib.
Ermənistanla Hindistanın yaxınlaşması əvvəllər mövcud olmayan tamamilə yeni əməkdaşlıq oxudur. Bu həftə Ermənistanın müdafiə naziri Suren Papikyan Nyu-Dehlidən qayıdıb və orada Zaqafqaziya respublikasına Hindistan silahlarının tədarükü ilə bağlı bir sıra görüşlər keçirib. KİV-in məlumatına görə, tərəflər bir sıra yeni müdafiə sazişləri imzalayıblar.
Qeyd olunur ki, bir neçə həftə əvvəl iki ölkə Ermənistanın Hindistandan “Pinaka” reaktiv yaylım atəş sistemləri, tank əleyhinə “Konkurs” raket kompleksləri, 80 millimetrlik minaatan və digər silahlar almasına dair hökumətlərarası saziş imzalayıb. Bundan başqa, Ermənistan Hindistanın “Tata Advanced Systems Limited” (TASL) və “Solar Industries” şirkətləri tərəfindən hazırlanmış Hindistanın “Akaş” zenit-raket kompleksləri və kamikadze PUA-larının alınması imkanlarını nəzərdən keçirir.
İndi Nyu-Dehli “Fars körfəzi-Qara dəniz” İTC-nin tikintisində Ermənistanın mühüm strateji tərəfdaşına çevrilmək niyyətindədir. Bəzi ekspertlər hesab edir ki, ölkələr Türkiyə, Azərbaycan və Pakistan arasında dostluq və yaxın münasibətləri balanslaşdırmaq üçün birləşirlər.
Keçən ay Hindistanın “The Economic Times” qəzetinin redaktoru Pranab Dhal Samanra “Hindistan “üç qardaş”ın Ermənistanda və başqa yerlərdə təhlükəli macəralarına göz yuma bilməz” başlıqlı məqalə dərc edib. Təhlilçi xəbərdarlıq edib ki, əgər bu ölkələr Cənubi Qafqazda birləşsələr, digər regionlarda, xüsusən də Kəşmirdə, Hindistan və Pakistan arasında gərginlik ocağı olan mübahisəli ərazidə əməkdaşlıq edə biləcəklər.
Türkiyə və Azərbaycan hər zaman Pakistanın Kəşmirlə bağlı mövqeyini dəstəkləyib. Pakistan da öz növbəsində Qarabağda Ermənistanla hərbi toqquşmalarda Azərbaycanı dəstəkləyib. Samanra vurğulayır ki, Rusiyanın Ukraynada müharibə apardığı bir vaxtda Ermənistanın dəqiq mövqe tutması və tapdalanmaması yəqin ki, Hindistanın maraqlarına uyğundur.
Tərəflər hərbi əməkdaşlıq quraraq, kəşfiyyat məlumatlarının mübadiləsi və “terror təhlükəsi ilə mübarizə” üçün ümumi təhlükəsizlik mərkəzi yaratmaq niyyətindədirlər. Hindistan hakimiyyəti Rusiyanın öhdəliklərini pozacağı təqdirdə İrəvana hərbi yardım göstərəcəyini bəyan edib. Bu günlərdə Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan açıq şəkildə Moskvaya eyham vuraraq “Bunun üçün milyonlarla dollar ayrılsa da, bəzi müttəfiqlər silah vermir”, – deyib. Bununla belə, Nyu-Dehli vurğulayır ki, o, yalnız Moskvaya kömək etməyə çalışır, ona heç bir təhlükə yaratmır.
İndi Ermənistan ərazisində Rusiyanın Gümrüdəki hərbi bazası ilə yanaşı, Aİ-nin mülki missiyası da yerləşir. Bundan əlavə, indi ATƏT müşahidəçiləri ora gəlməyə hazırlaşırlar ki, bu da Azərbaycanda böyük qalmaqala və yəqin ki, Moskvanın səssiz qıcıqlanmasına səbəb olub. Lakin belə çıxır ki, Ermənistan Rusiya ilə Qərbin qarşıdurma mərkəzinə çevrilir. İndi Hindistan Pakistana rəğmən bu regionda nüfuz uğrunda yarışacaq. Tehran isə bu Zaqafqaziya respublikasından iqtisadi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün istifadə edəcək. Bəs bütün bunlardan Ermənistanın özü faydalana bilərmi? Bəlkə də bu gün bu sual açıq qalır.
Hazırladı: Müşviq Tofiqoğlu,
KONKRET.az