Bu günə qədər filosoflar, tarixçilər və coğrafiyaşünaslar sivilizasiyanın nə olduğu barədə dəqiq bir cavab söyləyə bilməyiblər. Halbuki amerikalı filosof, sosioloq və politoloq Samuel Hantinqton özünün məşhur “Sivilizasiyaların toqquşması” kitabında sivilizasiya konsepsiyasını irəli sürüb. Beləliklə, Hantinqton hesab edirdi ki, sivilizasiya dinlə birləşən xalqların mədəni birliyidir. Amerikalı sosioloq sivilizasiyaları qruplara ayırıb.
- Pravoslav sivilizasiyası (Şərqi Xristian)
- Qərb sivilizasiyası (Katoliklik və Protestantlıq)
- İslam sivilizasiyası (sünnilik və şiəlik)
- Hindu sivilizasiyası (Hindistan)
- Günah sivilizasiyası (Konfutsiçilik)
- Yapon Sivilizasiyası (Şinto)
- Latın Amerikası sivilizasiyası (katoliklik və hind mədəniyyətlərinin qarışığı)
- Afrika sivilizasiyası (şamanizm və animizm)
- Buddist sivilizasiyası (Buddizm)
Avropanın dini sivilizasiyaları;
Müəyyən bir xalq və ya dövlət arasındakı münaqişəni Hantinqton dini müxtəlifliklə əlaqələndirirdi. Məsələn, hər ikisi slavyan qrupuna daxil olan ruslar və polyaklar arasındakı mürəkkəb münasibətlərin səbəbi bu xalqların hər ikisinin fərqli sivilizasiyaya mənsub olması idi. Yəni birincilər pravoslavlara, ikincilər isə katoliklərə (qərb) mənsubdurlar. Yaxud keçmiş Yuqoslaviyanı götürsək, serblər, xorvatlar və bosniyalılar bir xalq və dilə mənsubdurlar. Amma təəssüf ki, müxtəlif dini mənsubiyyətlərə malikdirlər. Belə ki, Serblər pravoslav, xorvatlar katolik, bosniyalılar isə müsəlmandırlar. Odur ki, Yuqoslaviyada və bir çox başqa çoxkonfessiyalı dövlətlərdə müxtəlif dini mənsubiyyətlərə və sivilizasiyalara görə münaqişələr baş verir.
Eyni zamanda Samuel Hantinqton kommunizmin xalqları yaxşı birləşdirdiyini vurğulayıb. Məhz kommunist ideologiyası sayəsində müxtəlif sivilizasiyalara mənsub olan xalqları birləşdirmək mümkün olub. Bu ideologiya sayəsində Sovet İttifaqı Çexoslovakiya, Polşa, Bolqarıstan və Yuqoslaviya kimi bütün Slavyan ölkələrini bir araya toplamağı bacarıb. Lakin bu halda da dini mənsubiyyət özünü hiss etdirib və dil qohumluğundan qat-qat böyük rol oynayıb. Buna görə də Sovet İttifaqı üçün pravoslav ölkələrinə (Bolqarıstan, Rumıniya) nəzarət, katolik (Polşa, Macarıstan, Çexoslovakiya) və müsəlman dövlətlərinə (Albaniya) nisbətən daha asan idi. Sovet İttifaqı sayəsində müxtəlif dini sivilizasiyalara mənsub olan Çexoslovakiya, Polşa, Bolqarıstan və Yuqoslaviya kimi bütün Slavyan ölkələrini bir araya toplamaq mümkün olub. Amma Mixail Qorbaçovun xəyanəti nəticəsində Şərqi Avropada kommunizm dağılan kimi Yuqoslaviya və Sovet İttifaqında konfessiyalararası münaqişələr başladı. Nəticədə bu dövlətlər dağıldı. Çünki kommunist ideologiyası aradan qalxan kimi hərəkatlar dərhal öz mədəni və dini mənsubiyyətlərini dirçəltməyə cəhd göstərdilər. Bu da Hantinqtonun fikrincə, sivilizasiyaların toqquşmasına səbəb oldu.
Keçmiş Yuqoslaviyada ən ciddi münaqişələr serblər, xorvatlar, bosniyalılar və alban-kosovalılar arasında olub. Çünki kommunizmin dağılması ilə əlaqədar burada pravoslavlar və katoliklər arasında sivilizasiyanın parçalanması müşahidə olunmağa başlayıb. Yəni xristian (serblər və xorvatlar) və müsəlmanlar (bosniyalılar, kosovalılar) arasında qarşıdurma yaranıb. SSRİ-nin dağılmasından sonra bir tərəfdən pravoslav ruslar, digər tərəfdən müsəlman çeçenlər və tatarlar arasında sivilizasiyanın parçalanması xətti müşahidə olunub. Məsələn, 1990-cı illərdə çeçenlər və tatarlar öz suverenliklərini elan ediblər, lakin Rusiya Yuqoslaviyadan fərqli olaraq, rus xalqının çoxluğuna (100 milyondan çox) görə separatçıları sıxışdıra bilib. Yuqoslaviyaya gəlincə, bu ölkədə rəngarəng etnik tərkib mövcud olub. Belə ki, pravoslav serblərin payı ümumi əhalinin cəmi 35%-ni (təxminən 10 milyon nəfər) təşkil edirdi. Ona görə də, katoliklərin və müsəlmanların separatizmini susdura bilmədilər.
Rusiyanın dini xəritəsi
SSRİ-nin dağılması və kommunist ideologiyasının məhvi ruslar arasında yenidən sivilizasiya mənsubiyyəti ilə bağlı suallar doğurmağa başladı. Rusiya Qərbin bir hissəsidirmi? Təbii ki, yox. Rusiya keçmişdə yunan mədəniyyətini və Bizans dinini götürmüş pravoslav sivilizasiyasına mənsubdur. Katoliklər/protestantlar və pravoslavlar arasında sivilizasiyanın parçalanması liberalların şikayət etdiyi kimi sovet dövründə yox, orta əsrlərdə baş verib. 1054-cü ildə Katolik Roma və Pravoslav Konstantinopol Qərbi Xristianlığa (Qərb) bölündükdə böyük bir parçalanma yaşanıb. Vətənpərvərlərlə liberallar arasında tarixi mübarizənin səbəbi isə Böyük Pyotrun və ondan sonrakı çarların 1917-ci ilə qədərki hakimiyyəti dövründə Rusiyanın qərbləşməsidir. O vaxtdan Rusiyada iki ideoloji cərəyan arasında qarşıdurma müşahidə edilib. Bunlardan biri “rus dünyası”na, digəri isə “qərb dünyası”na inteqrasiya qarşıdurmasıdır.
Müşviq Tofiqoğlu,
KONKRET.az