Rusiya mediasında Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) fəaliyyətinə dair yazılar artmağa başlayıb. Bu, təsadüfi deyil. Təşkulat fəaliyyətini gücləndirdikcə, bu, yaxın-uzaq ətrafın diqqətinə, əndişəsinə səbəb olur.
Belə materiallardan biri də Moskvada çıxan “Nezavisimaya qazeta” qəzetində çıxıb. İri həcmli materialın başlığı bu cürdür: “Türk dünyasının ümumi ilahiyyatı, ortaq əlifbası və bütöv xəritəsi”.
Məqalədə göstərilir ki, bu ilin payızında TDT işini gücləndirib və bu, ola bilsin ki, dövlətlərüstü assosiasiyanın yaradılmasının 15 illiyini qeyd etməsi ilə bağlıdır. “Bununla belə, TDT-NİN hazırkı fəaliyyətini formal adlandırmaq olmaz. Çox konkret qərarlar qəbul edilir. Dilçilər Qazax çöllərindən tutmuş Bosfor boğazına qədər geniş ərazilərdə vahid türk əlifbası yaradıblar və tətbiq etmək niyyətindədirlər. Xəritəçəkənlər Avrasiyada aparıcı rola iddialı olan “Rus dünyası” konsepsiyası ilə rəqabəti nəzərdə tutan türk dünyasının xəritəsini yaradırlar”, – məqalədə qeyd olunur.
Sözügedən yazıdan maraqlı fraqmentləri təqdim edirik.
***
“Oktyabrın 3-də Qazaxıstanın paytaxtı Astanada UTG-nin Müsəlman Dini İdarələri Rəisləri Şurasının 5-ci iclası keçirilib. Şura 2022-ci ildə yaradılıb. Təsis tədbiri Azərbaycanın bir müddət əvvəl işğaldan etdiyi ərazidə yerləşən Şuşa şəhərində baş tutub. 2023-cü ildə Şuşa şəhəri türk dünyasının mədəniyyət paytaxtı seçilib. Bu status hər şəhərə bir il müddətinə verilir. Hazırda Türkmənistanın Anau şəhəri mədəniyyət paytaxtıdır, 2014-cü ildə isə mədəniyyət paytaxtı Kazan idi”.
***
“Etno-Milli Strategiyalar Agentliyinin direktoru Aleksandr Kobrinski baş verənləri belə görür: “Çoxları bunu Mərkəzi Asiyanın Rusiyadan ayrılması kimi qiymətləndirir. Təbii ki, bunların hamısı doğrudur, lakin təkcə bu deyil, türk xalqlarının birləşməsi baş verir, sanki Böyük Turan yenidən yaradılır. Rusiya Federasiyasında nə qədər türk xalqının yaşadığını izah etməyə yəqin ki, ehtiyac yoxdur. Türklərin ata-baba yurdu Altaydır. Rusiya hələ bu təşkilatın üzvü deyil, lakin onlar ələ keçirə bildiklərini birləşdirir və gücləndirirlər. Onlar bizim ərazimizə məhz müftilər və imamlar vasitəsilə daxil olacaqlar, onların başqa mexanizmləri yoxdur”.
***
“Əhməd Yəsəvi XII əsrdə orta əsrlərdə Qaraxanlılar sülaləsinin nəzarətində olan ərazidə yaşayıb. Bu, İslamın əsas dinə çevrildiyi ilk türk dövlət quruluşu idi. Yəsəvi müsəlman inancının türk boyları arasında yayılmasında mühüm rol oynayıb. Bütün bunlar Səlcuqlu türklərinin Kiçik Asiyaya genişlənməsindən və Bizansın, yəni müasir Türkiyəni təşkil edən torpaqların fəthindən çox əvvəl baş verib. Yəsəvi öz adına bir sufi təriqəti qurub. Müsəlman lideri müasir Qazaxıstan ərazisində, Türküstan şəhərində dəfn edilib. Bir neçə il bundan əvvəl bu dövlətdə qədim Türküstanın bütün türklərin mənəvi mərkəzinə çevrilməsi planlarının necə hazırlandığı barədə yazılıb. Lakin sonralar Qarabağda Şuşa kimi müasir siyasət üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən digər tarixi-mədəni mərkəzlər meydana çıxdı ki, bu da Azərbaycan və onun müttəfiqləri üçün hərbi-siyasi güc simvoluna çevrildi”.
***
“Bununla belə, “Türküstan” sözünün özü rəmzi mənasını itirməyib. Bu günlərdə TRT telekanalı Türkiyə Təhsil Nazirliyinin tarix fənni kurikulumunda əhəmiyyətli dəyişikliklərin edildiyini açıqlayıb. “Orta Asiya” ifadəsi əvəzinə “Türküstan” anlayışı işlədiləcək. Media təhsil naziri Yusuf Tekinə istinadən bildirib ki, bu termindən istifadəyə keçid tarixən əsaslandırılıb, çünki bu ada ilk dəfə türklərin yaşadığı əraziləri təsvir edən qədim mətnlərdə rast gəlinib. Türkiyə xadimlərinin fikrincə, belə bir addım “gələcək nəsillərə türklük, milli kimlik və vətənpərvərlik hisslərini aşılamaq məqsədi daşıyır”. Proqram 2024/25-ci tədris ilindən məktəbəqədər təhsil müəssisələrində və məktəblərdə tətbiq olunacaq.
Avrasiyanın Türkiyədəki nəhəng məkanlarına təkcə köhnə ad verilməyəcək. Türk dünyasının xəritəsi yaradılacaq. Bu, rusiyalı ekspertlər arasında ən yüksək və tənqidi reaksiyalara səbəb olub.
Belə bir mühüm hadisənin Türkiyə Cümhuriyyətinin paytaxtında baş verməsi təsadüfi deyil. 30 sentyabr – 1 oktyabr tarixlərində Ankarada kartoqrafiya strateqlərinin ilk toplantısı keçirilib. İclasda üzv dövlətlərin mülki və hərbi kartoqrafiya qurumlarının rəhbərləri və Türkmənistan və Macarıstan da daxil olmaqla müşahidəçilər iştirak ediblər. İştirakçılar öz ölkələrindəki kartoqrafiya qurumları və orqanlarının məqsədləri və fəaliyyətləri haqqında məlumat veriblər. TDT-nin baş katibinin müavini Sədi Cəfərov çıxış edərək yeni yaradılan platformanın assosiasiya ölkələri arasında kartoqrafiya sahəsində əməkdaşlığın daha da inkişafına və dərinləşməsinə töhfə verəcəyini vurğulayıb.
Bu mesajlar 2021-ci ildə Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğana Böyük Turanın qrafik təsvirinin təqdim edildiyi hadisəni xatırladır. Vəsiqəni dövlət başçısına Milliyyətçi Hərəkat Partiyasının sədri Dövlət Baxçalı təqdim edib. TDT-yə daxil olan ölkələrlə yanaşı, türk dünyası ərazilərinə Balkanlar, Kipr, İran bölgələri, Çinin Sincan-Uyğur bölgəsi, Monqolustanın bir hissəsi və Rusiyanın bəzi əraziləri: Krım, Kuban, Tatarıstan, Qafqaz əraziləri, eləcə də Sibir, Yakutiya və Altay diyarı daxildir. Lakin rəsmi TDT mənbələri həmin xəritəni qeyd etmir və təbii ki, orada da Böyük Turan anlayışı təbliğ olunmur. Həmin hadisə mübahisəli reputasiyaya malik ən böyük partiyanın rəhbərliyi tərəfindən ekstravaqant hərəkət kimi qəbul edilsə də, indi hörmətli təşəbbüslərin fonunu təşkil edir.
***
“Anadolu” agentliyi Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyinin Xəritəçəkmə üzrə baş direktoru general-mayor Osman Alpdan sitat gətirir: “Biz işçi qrupun pantürk əlifbasına bənzəyən dünyanın pantürk xəritəsini hazırlamasını təmin etməyə çalışırıq”. Təqib və koordinasiyanı təmin etmək üçün ildə ən azı bir dəfə görüşlər təşkil ediləcək. Ankarada keçirilən toplantıda iştirak edənlər bəyannamə qəbul ediblər ki, ona əsasən ingilis dilində türk dünyasının vahid xəritəsi yaradılacaq, həmçinin Türk dünyasının mülki və hərbi kartoqrafiya qurumlarının nümayəndələrindən ibarət ekspert-texniki işçi qrupunun yaradılması da nəzərdə tutulub.
***
“Orta Asiya bu gün ideoloji hücum üçün tramplin kimi istifadə olunur. Bu, Rusiyanın silkələnməsi və dağılması üçün başqa bir texnologiyadır. Böyük Turan layihəsinin son məqsədi Rusiyadır. Tatarları və ya Altay türklərini vahid türk dünyasının xəritəsindən necə çıxarmaq olar? Xəritədə təkcə mülki deyil, həm də hərbi obyektlər, infrastruktur və hətta dəqiq koordinatlarla göstərilir”, – Kobrinski əmindir.
General Alpın qeyd etdiyi ortaq türk əlifbası TDT-nin başqa bir təşəbbüsüdür. Sentyabrın 9-11-də Bakıda Türk Dünyasının Ortaq Əlifbası Komissiyasının növbəti iclası keçirilib. İclasın yekunu olaraq 34 hərfdən ibarət əlifba layihəsi razılaşdırılıb. Görüş Türk Akademiyası və Türk Dili İnstitutunun birgə əməkdaşlığı ilə keçirilib. Komissiya ilkin 1991-ci il layihəsini nəzərdən keçirib və ona dəyişikliklər edib. Bu işi koordinasiya edən Türk Akademiyasının qərargahı Astanada yerləşir.
***
“Yada salaq ki, Avrasiya İqtisadi İttifaqına üzv ölkələrin latın əlifbasına keçmək planları son illər Rusiyada mənfi reaksiyaya səbəb olub. Kiril əlifbasından imtinanın Qazaxıstan və Qırğızıstanı slavyan qonşularından uzaqlaşdıracağı və Ankaranın bölgədəki təsirini artıracağı ilə bağlı narahatlıqlar dəfələrlə səsləndirilib. Vahid əlifbanın təqdimatı bu narahatlığı daha da artırır. Lakin Azərbaycan çoxdan latın əlifbasına keçib ki, bu da Bakı ilə Moskvanın müttəfiqlik münasibətlərinə mane olmur”.
Göründüyü kimi, TDT-nin öz fəaliyyətini gücləndirməsi Rusiyanın bir çox dairələrində narahatlıq doğurur. Ancaq ruslarda reallıqla barışmaq tendensiyası da sezilir.