Çuvaşlar və tatarlar Volqa boyu yaşamış iki türk xalqıdır. Çoxlu mədəni fərqliliklərə baxmayaraq, hər iki xalq bir-birilərinə qohum sayılır. Bu xalqlar öz köklərini nəsli kəsilmiş bir etnik qrup olan Volqa bulqarlarının nəslinə aid edir.

Onların arasındakı əsas fərq dinlə bağlıdır. Tatarlar İslamı qəbul edib. Bu, hələ 922-ci ildə Xəzər xaqanlığına qarşı Ərəb xilafətinin dəstəyini almaq məqsədi ilə edilmişdi. Bundan sonra tatar tarixi müsəlman dünyası ilə sıx bağlı olub və xalq şərq adətlərinin çoxunu mənimsəyib.

Çuvaşlar isə tarixən büdpərəst olub. Kazan xanlığı belə çuvaşların dinini tam dəyişə bilməyib. Lakin rus imperiyası çiçəklənməyə başlayanda, yəni 1740-cı illərdə Çuvaş xalqının məcburi vəftiz edilməsinə başlandı. Lakin bu, yetərli olmadı. Çünki bu günə qədər çuvaşlar arasında bütpərəstlərə də çox rast gəlinir. Sovet hökuməti dövründə bütün dinlər təqiblərə məruz qalsa da, Volqa bölgəsi boyu yaşayan çuvaşlar təhlükəli sehrbazlar və cadugərlər kimi şöhrət qazandılar.

Bəzi tarixçilər tatarların və çuvaşların etnik mənşələrinin fərqli olduğunu bildirir. Bu fikri əsas gətirənlərə görə, orta əsr Volqa bulqarları xalq deyil, tayfalar birliyi idi – onların həqiqətən bir xalq olmaq üçün kifayət qədər tarixi keçmişi olmayıb. Əvvəlcə köçəri olan bu tayfalar bir sıra səbəblərdən vahid konfederasiyada birləşiblər.

​Çuvaşlar adətən Savirlərin, etnik mənşəyi bəlli olmayan türkdilli köçərilərin nəsli kimi geniş şəkildə tanınır. Xalqların Böyük Köçünün əvvəlində Qafqaza gələn çuvaşlar burada hunların başqa bir növü hesab olunmağa başladılar. Bir sıra tarixçilər hesab edir ki, qonşu skif-sarmat tayfalarının təsiri altında xalqın həyat tərzində əhəmiyyətli iranlaşma baş verdi. Qeyd edək ki, bu gün Çuvaş qadınlarının milli geyimi İran xalqlarının istifadə etdiyi köçəri zirehinə bənzəyir. Çuvaşlar tezliklə qafqazlıların həyat tərzinin əsasına çevrilən kənd təsərrüfatı elementlərini mənimsəməyə başladılar.

Erkən orta əsrlərdə çuvaşlar Xəzərlərin tərkibində olan cənub tayfalarından biri kimi Zaqafqaziyada müsəlman ərəblərin basqınlarına məruz qalmışdılar. Bu, onların Volqaboyu ərazisinə köçlərinin əsas səbəbi hesab olunur.

Bulqarların özləri Hun ordusunun birbaşa iştirakçıları idi. Romalılar almanlarla ittifaqda Xaqan Atillanın ordusunu məğlub etdikdə bulqarların əsasını təşkil edən tayfalar müstəqillik əldə etdilər. Sonrakı əsrlərdə onlar Şimali Qara dəniz bölgəsində güclü bir çöl dövləti yaratdılar. Xəzərlərin amansız hücumları nəticəsində onların dövləti dağıldı və onu təşkil edən tayfalar dünyanın hər tərəfinə səpələndi.

Mənşəyi və digər xalqlarla qarşılıqlı əlaqəsi ona gətirib çıxardı ki, çuvaşlar və tatarlar müxtəlif irqlərə mənsubdurlar. Birincilər şimalda və ya cənubda yaşamalarına görə bir qədər fərqlənirlər. Ancaq hər halda, iki xalq arasında Subural tip üstünlük təşkil edir. Bu, Qafqazoid və Monqoloid xüsusiyyətlərini birləşdirən keçid irqidir. Səthi təsvirə baxmayaraq, onu vizual olaraq müəyyən etmək çox asandır. Çuvaşlar arasında “təmiz” Qafqazoidlər, Pontidlər və Laponoidlər var, lakin onlar daha az yayılıb. Monqoloidlər isə ümumiyyətlə, çox azdır.

Kazan (və daha geniş mənada Volqa) tatarları dünyanın ən qarışıq etnik qruplarından biri sayılır. Bu, həm qədim bulqar dövrü, həm də böyük çöldən xeyli qıpçaq əhalisinin Orta Volqaboyu əraziyə köç etdiyi Kazan xanlığının yaranması ilə bağlıdır. Buna görə də Qafqazoidlər, Pontidlər, Laponoidlər və Monqoloidlər tatarlar arasında demək olar ki, bərabər şəkildə paylanıb.

Növbəti fərq dildir. Çuvaş dili bir vaxtlar bulqar qrupundan ayrılan türk dialektinin sonuncu canlı dilidir. Bu dialekt həmçinin xəzər, avar və hunların dillərini əhatə edirdi.

Volqa tatarlarına gəlincə, zaman keçdikcə onların dili Qızıl Ordanın qıpçaq ləhcələrinə daha çox uyğun gəlir. Tatar dilinin yaranma prosesi XV əsrin ortalarında çöl köçərilərinin Volqaya miqrasiyasından və Kazan xanlığının yaranmasından sonra başa çatdı. Lakin çuvaşlar və tatarlar yaxın olduqlarına görə sonrakı dövrlərdə fəal şəkildə qarşılıqlı əlaqədə olublar.

Bundan əlavə, iki xalqın fərqli kulinariya ənənələri var. Onların ortaq cəhəti odur ki, Volqa bölgəsində yaşayıblar.

Ümumiyyətlə, tatar mətbəxi güclü çöl təsirinə malikdir və Volqa boyunca aktiv ticarət sayəsində şərqdən, xüsusən də Orta Asiya xalqlarından çox şey əxz edib. Çuvaş mətbəxi bu cür tendensiyalardan məhrumdur, baxmayaraq ki, tatarlardan da nəsə götürüb. Məsələn, aşağı çuvaşlar at əti yeyirlər, yuxarılar isə yemir.

Mentalitet baxımından fərqlər daha çoxdur. Tatarlar, ümumiyyətlə, daha mobil və aktivdirlər və kommersiya qabiliyyətləri ilə məşhurdurlar. Çuvaşlar isə, əksinə, olduqca sakitdirlər – baxmayaraq ki, bu, əlbəttə ki, insandan insana dəyişir.

Hazırladı: Rəsmiyyə Şərifova,

KONKRET.az

Mənbə: “Canlı Orta Asiya” səhifəsi