Korrupsiya müasir Azərbaycanın əsas problemlərindən biridir. Bu, Prezident İlham Əliyev səviyyəsində də dəfələrlə qeyd olunub. Korrupsiya dövlətin və xalqın ən böyük bəlasına çevrilib. Sevindirici haldır ki, buna qarşı güclü mübarizənin əsası qoyulub. Son kadr islahatları da bunu deməyə əsas verir. Amma burada ayrıca bir detal var: Korrupsiyanın məğlub ediləcəyi siyasi və sosial quruluşun ideal modeli hansıdır. Gəlin əvvəlcə Stalinin korrupsiyaya qarşı mübarizə metodlarından danışaq. Burada əsas məqsəd Stalini tərifləmək deyil, korrupsiyaya qarşı mübarizədə bu xəstəliyin aradan qaldırılması metodlarını incələməkdir. Bəndəniz olaraq əlimdən başqa nə gələ bilər ki?!
Yazıya başlamazdan əvvəl bu sualı qoymaq yerinə düşər: Doğrudanmı, Stalin dəmir əli ilə korrupsiyanı kökündən həll edib? Həqiqətənmi, bu, belədir?
Sovet hakimiyyəti və korrupsiya problemi
İlya Polonski yazır ki, hər hansı bir ideoloji vektorun müasir siyasi hərəkətlərindən fərqli olaraq, bolşeviklər heç vaxt korrupsiyaya qarşı mübarizə şüarlarını qaldırmırdılar. Yeni bir cəmiyyət qurmağa hazırlaşan inqilabçılar çar məmurlarının rüşvət alması, bahalı villalar tikməsi və ya ailəsini Fransaya göndərməsini diqqət mərkəzində saxlayırdı. Axı bolşeviklər Rusiya imperiyasının ictimai-siyasi sisteminin onurğasını qırmaq, insanın insan tərəfindən istismarını aradan qaldırmaq, yəni nəticələrini deyil, həm də səbəbləri aradan qaldırmaq istəyirdilər. Bundan əlavə, bolşeviklərin rəhbərləri ağıllı insanlar olmaqla belə bir fenomenlə korrupsiyaya qarşı mübarizənin nəinki kiçik, həm də mənasız olduğunu yaxşı bilirdilər. İnsan o qədər nizamlanır ki, mal-pul əlaqəsi və əmlak bərabərsizliyi olduğu müddətdə, güc ambisiyası varsa, daha yaxşı yaşamağa, böyük fayda əldə etməyə çalışacaq və bəzi hallarda məqsədlərini korrupsiya yolu ilə reallaşdıracaq. Buna görə də fevral və ya oktyabr inqilabları ilə rüşvətxorluq aradan qaldırılmadı.
Onsuz da 1920-ci illərdə polis məmurları, təhlükəsizlik işçiləri və partiya rəhbərləri həvəslə rüşvət alırdılar, xüsusən də yerlərdə. Ona görə də insanlar yoxsul yaşayırdılar və korrupsiya səviyyəsi çox yüksək idi, xüsusən də inqilab və vətəndaş müharibəsi sonrası təsadüfi insanların çoxu yüksək vəzifələrə və güc strukturlarına gəldikləri üçün. Korrupsiyanın inkişafı üçün geniş imkanlar məhz “yeni iqtisadi siyasət” elan olunandan sonra açıldı. Lakin SSRİ rəhbərliyinə məlum oldu ki, daha fəal templə qurulmalı olan yeni cəmiyyətdə rüşvətxorluq tüğyan edir. Burada İosif Stalinin böyük siyasi müdrikliyi əvəzsiz rol oynadı – o, korrupsiyaya qarşı mübarizə şüarını qaldırmadı, dövlətə və partiya aparatına kölgə salmadı və kütlələri korrupsiyanın bir növ “legitimliyinə” alışdırdı.
Bütün bunlara baxmayaraq, Stalin dövründə korrupsiyaya qarşı mübarizənin özünəməxsus bənzərsiz modeli hazırlandı.
Korrupsiyaya qarşı mübarizənin Stalinizm mexanizmi
İosif Stalin yaxşı bilirdi ki, korrupsiyaya qarşı mübarizənin istənilən şüarları hökuməti xalqın gözündən salır və cəmiyyətdə parçalanmaya rəvac verir. İnqilabdan əvvəl Stalin XX əsrin əvvəllərində çar Rusiyasında hamının məmurları və generalları rüşvət almaqda, “qəsb etməkdə” necə günahlandırdığını şəxsən müşahidə edirdi. Nəticədə cəmiyyətdə dövlət hakimiyyətinə inamsızlıq toxumu səpilirdi. Tədricən insanlar hər bir məmurun – məhkəmə icraçısı, bələdiyyə başçısı, general və nazirin köməkçisinin rüşvət aldıqlarına inanmağa başlamışdılar. İmperator da daxil olmaqla ölkənin ən yüksək elitası korrupsiya və mənimsəmə ilə şübhələnməyə başlamışdı. Beləliklə, korrupsiyaya qarşı mübarizə avtokratiya institutunu, çar II Nikolayı və onun ətrafını ləkələməkdə çox mühüm rol oynadı.
XX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyası dünyanın böyük güclərindən sayılırdı. İqtisadi yüksəliş dövründə Rusiyada sənaye inkişaf etmişdi və yavaş-yavaş sosial dəyişikliklər həyata keçirilirdi. 1913-cü ildə Romanovlar sülaləsinin 300 illik yubileyi fanatların iştirakı ilə təntənəli qeyd olunmuşdu. Lakin cəmi beş il sonra imperator həyat yoldaşı və uşaqları ilə birlikdə Yekaterinburqdakı bir evin zirzəmisində güllələnmişdi. Heç kim imperiyanı müdafiə etmək üçün ayağa qalxmamışdı. Göründüyü kimi, korrupsiyaya qarşı mübarizə avtokratiya ideyasını ləkələməyə mühüm töhfə vermişdi. Stalin bunu mükəmməl başa düşürdü və Sovet İttifaqına münasibətdə belə bir senarinin reallaşmasını istəmirdi. Lakin digər tərəfdən rüşvətxorluq və qanun pozuntularına qarşı mübarizə daha təsirli və fəal tədbirlər tələb edirdi. Əks təqdirdə inkişaf etmiş və güclü sosialist dövlətinin yaradılması xəyal edilə bilməzdi. Lakin Stalin vəziyyətdən çıxış yolu tapdı – Sovet cəmiyyətinin həyatındakı hər hansı bir neqativ hal, o cümlədən partiya və hökumət orqanları nümayəndələrinin “pis əməlləri” yalnız xarici amillər, yəni xarici kəşfiyyatın intriqaları, xarici dövlətlərin sovet əleyhinə təbliğatının təsiri ilə izah edilməyə başladı. Beləliklə, korrupsioner məmurlar Alman, Yapon, Polşa, İngilis, Amerika və digər hər hansı bir kəşfiyyatın casusu kimi təqdim edildi. Sadə bir insan həyat yoldaşı üçün hədiyyə, yeni mebel almaq istəyən və ya sadəcə böyük bir şəkildə yaşamaq vərdişinə sahib olan bir rüşvətxoru başa düşə və bağışlaya bilər. Nə etməli, sadə insan arzuları heç kimə yad deyil. Ancaq doğma dövlətinə qarşı işləyən bir xarici casusu başa düşmək və bağışlamaq çox çətin, demək olar ki, mümkün deyildi. Bəli, casusun cəzalandırılması daha asan idi. Axı məmuru hansısa məsələni həll etmək üçün götürdüyü pula görə 10 il müddətinə həbs etmək qəribə səslənə bilərdi. Ancaq xarici casus və ya təxribatçını, faşist və ya Trotskiçi bir təşkilatın üzvünü vurmamaq günahdır – belə bir şəxs o dövrdə Sovet vətəndaşları tərəfindən qəbul edilmirdi.
Əslində bu yanaşma rasional idi. Diqqət edin: Stalinə görə, cəmiyyətin inkişafının səfərbərlik modeli şəraitində şəxsi maddi sərvətini hər şeydən üstün tutan hissəsi ilə xarici xüsusi xidmət orqanları daha tez əlaqə yarada bilərdi. Siyasi rəqiblər və mövcud sistemi pozmaqda maraqlı olan digər qüvvələr korrupsiyaya uğramış məmurlarla bütün qara işləri görə bilərdi. Beləliklə, həlledici düstur belə idi: Rüşvət almağa hazır olan, lüks bir həyata vərdiş edən, bəzi pisliklərdən asılı olan insanlarla əlaqə qurmaq, şantaj və ya maddi qazanc köməyi ilə bəzi hərəkətləri etməyə məcbur etmək düşmənlər üçün daha asan vasitədir.
“Yeni iqtisadi siyasət” dövründə Sovet vətəndaşlarının müəyyən təbəqəsi hələ də dərin yoxsulluq şəraitində yaşayan Sovet cəmiyyətinin əsas hissəsindən tamamilə fərqli səviyyədə yaşamağa alışmışdı. Və bu təbəqə özünü yeni bir həyatın, hər şeyə icazə verilən və digər “seçimi” ilə digər sovet insanlarından fərqlənən bir növ yeni burjuaziya hesab edirdi. Təəssüf ki, bu cür fikirlər bir çox partiya liderləri, generallar, polis və dövlət təhlükəsizlik işçiləri və iş adamları arasında yayılmağa başlamışdı. Bütün bunlardan sonra xatırlamaq lazımdır ki, o illərin bir çox sovet rəhbərləri gənclik illərində vətəndaş müharibəsi zamanı vacib vəzifələr tutmuş nisbətən gənc insanlar idi. Çoxu kasıb ailələrdən gəlmişdi. Onlar isə sadəcə yaxşı bir həyatın sınaqlarına qarşı durmağa gücləri çatmamışdı. Nəticədə – korrupsiya, vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə halları xeyli çoxalmışdı.
Bütün bunları müşahidə edən təcrübəli Stalin cəmiyyətin tez və qorxulu şəkildə çürüməyə başlayacağını başa düşdü. Vətəndaş Müharibəsindən şərəflə çıxan partiya üzvünə rüşvət almaq yaraşmazdı. Ona görə də bədnam, rüşvət alan məmurlar siyasi cinayətkarlar kimi anti-sovet fəaliyyətlərinə görə məqalələrdə tənqidə məruz qalmağa başladı.
Prinsipcə, səfərbərlik cəmiyyətində rüşvət və digər korrupsiya formaları siyasi cinayətlərdir, çünki onlar cəmiyyətin ideoloji təməllərinə qarşı yönəldilir və onun dəyər təməlini dağıdır. Buna görə də, onları siyasi məqalələrdə ittiham etmək texnologiyasının rüşvət alanlar barəsində istifadə olunması təəccüblü deyildi. Bu baxımdan korrupsiyaya bulaşmış məmuru ölüm cəzası gözləyirdi ki, bu da sovet əleyhinə fəaliyyət göstərənlər üçün ən sərt cəza idi.
Əlbəttə ki, hər hansı bir sistemdə qüsurlar var. Dövlət aparatını, xalq təsərrüfatını, ordu və güc strukturlarını real və ya potensial düşmənlərdən, korrupsioner məmurlardan, xainlərdən təmizləmək üçün düşünülmüş və yaradılan Stalinizm sistemi günahsız vətəndaşlara qarşı da tətbiq olunmağa başladı. Zalımlar istənilən vəziyyətə uyğunlaşmaq üçün böyük qabiliyyətə malikdirlər. Buna görə də xalqın həqiqi düşmənlərinə qarşı siyasi repressiyalar zamanı xalq düşmənlərinin özləri tərəfindən də rəqibləri aradan qaldırmaq üçün istifadə edilməyə başladı.
Beləliklə, nə Stalin, nə də onun yaxın silahdaşları hər bir həbsə nəzarət edə bilmədilər. Buna görə də bu gün biz Stalinizmi SSRİ-də siyasi repressiya faktını tamamilə inkar etməyə çalışmırıq, nöqsanlara və səhvlərə görə bütün günahları o vaxtkı Sovet rəhbərliyində axtarırıq. Ümumiyyətlə, korrupsiyaya qarşı mübarizə üçün bir modeldən və daha geniş şəkildə anti-dövlət fəaliyyətinin hər hansı təzahürü ilə danışırıq.
Stalinizm modelinin rədd edilməsi və İosifin ölümündən sonra onun nəticələri
Bir çox insan Stalinin ölümünü sovet epopeyası dövrünün sonu hesab edir və Stalindən sonrakı illər artıq Sovet İttifaqının əzabı kimi görülür. Bu çox çətin məsələyə ətraflı şəkildə toxunmayacağıq, lakin qeyd edək ki, SSRİ-də korrupsiyaya qarşı mübarizə mövzusu ilk dəfə İosif Vissarionoviç Stalinin ölümündən dərhal sonra qaldırılmış və Nikita Xruşovun apardığı de-Stalinizasiya vaxtına təsadüf etmişdir. Məhz buna görə də bir çox sovet vətəndaşı seçdiyi kursun düzgünlüyünə dair şübhələrə düşməmiş və bununla da sovet korrupsiya sisteminin əsasları yaranmağa başlamışdı.
Beləliklə, ölkədə1970-ci illərdə həm gildiya, həm də mütəşəkkil cinayətkarlıq çiçəklənməyə başladı və nomenklatura, xüsusən İttifaq respublikaları rüşvətxorluğa məruz qaldı. Eyni zamanda, mediada rüşvət haqqında danışmaqdan və yazmaqdan çəkinməməyə başlanıldı, rüşvətxorluğa qarşı mübarizə kampaniyalarına start verilməklə heç nəyə nail olunmadı.
Nə qanunların şiddəti, nə də partiya və dövlətin korrupsioner məmurlara olan hörmətsizliyi vəziyyəti düzəldə bilmədi. Sovet İttifaqında korrupsiya çox sürətlə inkişaf etdi və Sovet hökuməti özü bu proseslə parçalandı.
Göründüyü kimi Sovet İttifaqı xalq inqilabı nəticəsində deyil, korrupsiyanın xərçəng xəstəliyi kimi yayılmasından sonra məhv oldu. Stalindən sonrakı üç onillikdə sosialist ideyası mümkün qədər çox azalmağa başladı, öz ölkələrində milyonlarla Sovet vətəndaşını məyus etməyə müvəffəq olan elita formalaşmağa başladı. 1980-ci illərin sonlarında Sovet İttifaqına son zərbələr bu baxımdan korrupsiyaya qarşı mübarizə şüarları altında həyata keçirildi.
Nomenklatura rüşvətxorluqda, əsassız imtiyazlarda ittiham olunurdu və bu sözlər Boris Yeltsin kimi SSRİ-nin əsas qəbir qazıcılarının dodaqlarından və müxtəlif xırda siyasətçilərin və fəalların ağızlarından səslənirdi. Bu “korrupsiyaya qarşı mübarizə” nəticəsində baş verənləri hamımız yaxşı bilirik. Gördüyümüz kimi Ukraynada, Suriyada, Liviyada, İraqda və dünyanın bir çox başqa ölkələrində “korrupsiyaya qarşı mübarizə”nin nəticələri olduqca acınacaqlı şəkildə yekunlaşdı.
NƏTİCƏ
Korrupsiya məğlub ola bilər və olmalıdır, lakin korrupsiyaya qarşı mübarizə siyasi hərəkatın əsas məqsədi ola bilməz. İlk növbədə belə bir hədəf qoyan hər hansı bir hərəkat xalqı “danışmağa” çalışan, onları həqiqətən vacib fikir və hadisələrdən, məsələn, ölkənin gələcək iqtisadi inkişafı üçün bir model seçməkdən, siyasi idarəetmə quruluşunu müzakirə etməkdən yayındırmaq üçün çalışan nalayiq quruluşa mailkdir. Əsas odur ki, korrupsiya olmamalıdır, çünki ölkənin xarici siyasətdəki mövqeləri zəifləyir.
Fadil PAŞAYEV