Bəşəriyyəti qədim zamanlardan bəri düşündürən əsas məsələ əbədi həyatdır. Ölümsüzlük miflərindən tutmuş, müasir elmi araşdırmalara qədər insanlar ölümün sirlərini öyrənməyə çalışıblar. Amma ölümsüzlüyə aparan yol hələ də tapılmayıb. Bəs müasir elm insanları düşündürən əbədi həyatın varlığını necə izah edir? Qocalmanı öyrənən elmin adı gerontologiyadır. Bu sahə orqanizmin qocalmasına səbəb olan prosesləri araşdırır. Əsas nəzəriyyələrə aşağıdakılar daxildir:
Telomer nəzəriyyəsi
Telomerlər xromosomların uclarında qoruyucu strukturlardır. Hüceyrə bölündükcə telomerlər bir qədər qısalır. Onlar çox qısa olduqda, hüceyrənin bölünməsi dayanır və nəticədə ölür. Bu prosesi hüceyrənin ömrünü hesablayan bir növ bioloji saat hesab etmək olar. Bəzi kök hüceyrələr telomer uzunluğunu bərpa edə bilən telomeraz fermentinə malikdir, lakin əksər hüceyrələr yoxdur.
Sərbəst radikal nəzəriyyə
Sərbəst radikallar qoşalaşmamış elektrona malik molekullardır. Onlar normal metabolik proseslər nəticəsində, həmçinin xarici amillərin (Günəşdən gələn ultrabənövşəyi radiasiya, ətraf mühitin çirklənməsi) təsiri altında əmələ gəlir. Bu molekullar hüceyrə strukturlarına – zülallara, lipidlərə və DNT-yə zərər verə bilər. Zamanla “oksidləşdirici stress” yığılır, hüceyrə və toxuma funksiyalarını pozur və nəticədə qocalığı tezləşdirir.
DNT zədələnməsinin yığılması nəzəriyyəsi
DNT daim mutasiyalara səbəb olan təsirlərə – genetik koddakı səhvlərə məruz qalır. Hüceyrələrdə DNT-lərin “təmir” mexanizmləri var, lakin onların effektivliyi yaşla azalır. Yığılan mutasiyalar zülal sintezini poza, hüceyrə funksiyasını dəyişdirə və hətta xərçəngə səbəb ola bilər. Bu genetik səhvlərin tədricən yığılması prosesi orqanizmin qocalmasının əsas səbəblərindən biri hesab olunur.
Əbədi həyata bioloji maneələr
Yaşlanma mexanizmlərini öyrənməklə, ölümsüzlüyə nail olmaq üçün ciddi bioloji maneələr var. Hüceyrə yaşlanması hüceyrənin bölünmə həddini aşmasına, hüceyrənin nəzarətsiz böyüməsinə və xərçəngin inkişafına səbəb ola bilər.
Oksidləşdirici stress
Sərbəst radikal hüceyrələrin əmələ gəlməsinin tam qarşısını almaq mümkün deyil, çünki onlar normal hüceyrə mübadiləsinin əlavə məhsuludur.
DNT zədələnməsinin yığılması
DNT-də səhvləri süni şəkildə düzəltmək cəhdləri orqanizmin təkamül və ətraf mühitə uyğunlaşmasının təbii proseslərini poza bilər. Sistemli qocalma bədənin bütün hissələrinə eyni vaxtda təsir edir. Burada tək bir orqan və ya toxuma təsir altına düşmür. Deməli, proses başlayanda problemi həll etmək qeyri-mümkündür. Bu amillər bir-biri ilə bağlıdır və biri digərini gücləndirir, mövcud metodlarla həlli çətin olan mürəkkəb problem yaradır.
Maneələrə baxmayaraq, elm adamları ömrün uzadılması üçün müxtəlif yanaşmaları araşdırırlar.
Gen terapiyası-xəstəliklərə qarşı genetik meylləri aradan qaldırmaq və uzunömürlülük genlərini aktivləşdirmək üçün genomun redaktəsidir.
Regenerativ tibb – zədələnmiş toxuma və orqanları bərpa etmək üçün kök hüceyrələrdən istifadə edir.
Nanotexnologiya-molekulyar səviyyədə hüceyrələri “təmir etmək” üçün nanobotların inkişafına təkan verir.
Dondurma- müvafiq texnologiya mövcud olduqda gələcək “dirilmə” ümidi ilə bədəni və ya beyni dondurmağı nəzərdə tutur.
Texnoloji perspektivlər-bəzi futuroloqlar ölümsüzlüyə nail olmaq üçün radikal ideyalar irəli sürürlər. Bu anlayışlar indi fantastik görünsə də, onlar cari texnoloji tendensiyalara və elmi nəzəriyyələrlərə əsaslanır. Bu fikirlərdən biri insanın şüurunu kompüterə və ya başqa bir mühitə köçürmək imkanını təklif edən şüurun yüklənməsidir. Bu konsepsiya beynin tamamilə skan edilməsini və onun dəqiq rəqəmsal surətinin yaradılmasını nəzərdə tutur. Nəzəri olaraq, bu, şəxsiyyətin, xatirələrin və şüurun rəqəmsal olaraq qorunub saxlanmasına imkan verəcək, virtual məkanda potensial ölümsüzlüyə yol açacaq. Elm qocalma prosesini başa düşməkdə əhəmiyyətli irəliləyişlər əldə etsə də, sözün əsl mənasında əbədi yaşamaq, ən azı, yaxın gələcək üçün arzu olaraq qalır. Bununla belə, bu sahədə gələcək tədqiqatlar insan ömrünün uzunluğunun və keyfiyyətinin əhəmiyyətli dərəcədə artmasına səbəb ola bilər. Bəlkə də əsl ölməzlik fiziki varlığın qeyri-müəyyən uzanmasında deyil, bizim arxada qoyduğumuz irsdə – ideyalarımızda, yaratdıqlarımızda və dünyaya və gələcək nəsillərə təsirimizdədir.
Vəli Həsənoğlu,
KONKRET.az