Yer qabığında bir çox fəlakətlərin sübutu var. 65 milyon il əvvəl dinozavrların, plesiozavrların və pterozavrların nəslinin kəsilməsi də həmin fəlakətlərlə əsaslandırılır.

Bəs həmin fəlakətləri hansı təbiət hadisələri yaradırdı?

Meteorit düşüb?

Ən qədim və ən geniş yayılmış fərziyyə dinozavrların nəslinin kəsilməsini asteroidin təsiri ilə əlaqələndirilməsidir. İlkin olaraq, tədqiqatçılar 65 milyon il əvvələ aid çöküntülərdə yer qabığı üçün xarakterik olmayan elementlərin tərkibini öyrənən zaman bəzi nəticələrə gəliblər. Daha sonra fəlakət konkret təsir hadisəsi – Yukatan yarımadasında (müasir Meksika) Çikxulub kraterinin əmələ gəlməsi ilə müəyyən edilməyə başlayıb.
On kilometrlik bir cismin planet miqyasında ciddi zərər verə bilməsi əsaslı şübhələr yaradıb. Lakin bu suallar Hind okeanının dibində, ehtimal ki, diametri 40 kilometr olan asteroidin yaratdığı nəhəng kraterin aşkarlanmasından sonra öz cavabını tapıb. Asteroid Şiva adlandırıldı. Daha sonra Cikxulbdan daha kiçik Şiva fraqmentlərindən qalan bir neçə krater tapılıb. O zaman baş verən fəlakəti təsvir etmək təsəvvür etməkdən daha asandır. Şivanın partlaması 80 kilometr dərinlikdə krater yaradır. Bir kraterin yamaclarında şəlalə kimi uçan üç kilometr qalınlığında su təbəqəsinin qayaya rast gəlib buxara çevrildiyini təsəvvür etməyə çalışın. Gözünüzün qarşısında milyonlarla kvadrat kilometr ərazini viran qoyan üç yüz metrlik dalğalarla sahili viran qoyan dənizləri canlandırın. Əsas zərəri ciddi silkələnmə nəticəsində yaranan püskürmələr və torpağı zəhərləyən turşu seli vurub. Şivanın dağılmasından sonra Yer bir milyon il sakitləşə bilməyib. Şiva fəlakətindən sonra çatlardan axan lava Hindistanda Dekkan təpələrini əmələ gətirib. Bütün canlıları məhv etməyə qadir olan kataklizm ilk baxışdan kərtənkələlərin nəslinin kəsilməsinə səbəb olub. Lakin hipotezin iki zəif tərəfi var. Birincisi, yuxarıda təsvir edilən dəhşətlərin işə necə aidiyyatı ola biləcəyi tamamilə aydın deyil. Dinozavrlar Şivanın süqutundan sonra bir neçə milyon il həyat uğrunda mübarizə aparıblar. İkincisi, asteroidin düşməsinin nəhəng kərtənkələlərin ölümünü sürətləndirdiyini fərz etsək belə, niyə qurbanlar arasında yalnız dinozavrların olduğu, Şivanın isə tısbağalara, timsahlara, ilanlara, quşlara və məməlilərə ümumiyyətlə zərər vermədiyi aydın deyil.

Kosmik kataklizm?

Söndürmənin alternativ “kosmik” səbəbi planetin səthinə ölümcül radiasiya axınları ilə nəticələnən yaxınlıqdakı fövqəlnova partlayışı ola bilərdi. Ancaq bu fərziyyə əvvəlki ilə eyni qüsurlara malikdir. Üstəlik, 30 işıq ili radiusunda bütün canlıları məhv etməyə qadir olan parıltının izləri çox güman ki, 65 milyon ildən sonra belə kiçik (astronomik standartlara görə) məsafədən müasir teleskoplar tərəfindən aşkar ediləcək. Lakin Yerin bilavasitə yaxınlığında heç bir fövqəlnova qalığı tapılmayıb. Naməlum səbəblərdən Yerin maqnit sahəsi həqiqətən zəifləyir və zaman-zaman qütbləri “dəyişdirən” anda yox olur. Lakin təkcə son 5 milyon il ərzində qütblərin dəyişməsi planetin sakinləri üçün heç bir nəticə vermədən iyirmi dəfə baş verib. Dəfələrlə dinozavrlarla bağlı fantastik fərziyyə səsləndirilib. Həmin fərziyyələrə görə guya insanın əcdadı dinozavrlarlardır. Əgər belədirsə, onda supersivilizasiyaların nümayəndələri biologiyanı başa düşmürlər.

Hansı növlər dinozavr sayılır?

“Dinozavrlar” isti qanlı sürünənlərin iki sırasını birləşdirir – ornithischians və saurischians. Ornithischianlara ördək gövdəli iquanodon, buynuzlu triceratops, səhər ulduzu, günəş enerjisi ilə işləyən steqosaurus və zirehli ankilozavr kimi qeyri-adi kərtənkələlər daxildir. Bütün ornithischianlar iri (1-10 ton) ot yeyən heyvanlar idi. Dəstənin xarakterik xüsusiyyəti buynuzlu gaga idi. Saurischian dinozavrları iki alt dəstəyə bölündü: teropodlar və sauropodlar. Sonuncuya uzun boyunlu nəhəng ot yeyən kərtənkələlər – diplodocus, brontosaurus və başqaları daxildir. Teropodlar (“heyvan ayaqlı” kərtənkələlər) müxtəlif ölçülü ikiayaqlı yırtıcılar idi. Bu alt sıradakı bəzi sürünənlər toyuqdan böyük deyildi, lakin o, Tyrannosaurus və Spinosaurus da daxil idi. Quşlar dinozavrların bu ən mütərəqqi qolundan yaranıb. Bütün dinozavrların ümumi xüsusiyyəti bədənin altına “sıxılmış” ayaqlarıdır. Digər sürünənlərin bədəninin yan tərəflərində yerləşən əzaları var.

Buz dövrü?

Yer üzündə dinozavrların nəsli kəsilməsinin səbəblərini axtarsaq, o zaman ən uyğun variant iqlim dəyişikliyidir. Və o zaman planetdə iqlim dəyişikliyi başlamışdı. Dünyanın əksər hissəsində dəhşətli dərəcədə istilər müşahidə olunurdu. Hətta müasir Sibirin şimalı Aralıq dənizi kurortuna bənzəyirdi. O dövrdə timsahlar Arxangelsk enindəki çaylarda yaşayırdılar. Dinozavrlar və məməlilər də qütblərdə idi. Dinozavrlar dövründə yaşayan məməlilər hələ sürünənlərdən çox da fərqlənmirdilər. Ekidnanın bədən istiliyi 28 ilə 30 dərəcə arasında dəyişir. 70 milyon il əvvəl soyuqlaşma başladı. Amma proses ləng gedirdi. Paleogenin əvvəlində (66 milyon il əvvəl) Qrenlandiyanın şimalında yarpaqlı meşələr hələ də qalırdı. İkincisi, buzlaqların görünüşü yaşayış zonasını yalnız ekvatora doğru dəyişdi. İstiliyi sevən timsahlar sadəcə olaraq daha cənuba, əvvəllər yaşayış olmayan ərazilərə köçdülər. Axı Təbaşir dövründə subtropik, tropik və ekvator zonaları Ölüm Vadisi kimi isti və Atakama kimi quru səhra idi. Hər halda, soyuqlar qədim məməlilərə heç bir üstünlük vermədi. Hətta qütb gecəsi də dinozavrları qorxutmadı. Kiçik yırtıcı teropodlar qışda yuvalarda gizlənir və qış yuxusuna gedirdilər. Qarla örtülmüş diplodokuslar istiliyə qənaət edərək sadəcə dondular. Bəzi kərtənkələlər hətta isti bulaqların istiliyindən istifadə edərək yumurtalarını qızdırmağı öyrəniblər. Təbii ki, bədən istiliyini 25 dərəcədə çətinliklə saxlayan dinozavrları tam istiqanlı adlandırmaq olmazdı. Eyni şey ibtidai məməlilərə də aiddir.

Vəli Həsənoğlu

KONKRET.az