Amerikanın fəthindən sonra avropalılar yeni torpaqlara ayaq açdılar və oradakı xalqların əsarəti də bundan sonra başladı. Amerikaya böyük var-dövlət dalınca gedən avropalılat həm də yerli xalqlar üzərində hakimiyyəti ələ almağa başladılar. Belə hadisələrdən biri də 16-cı əsrdə baş verdi.
13 avqust 1521-ci ildə 70 günlük mühasirədən sonra ispan fateh Hernan Kortes Asteklərin paytaxtı Tenoctitlanı İspaniya kralının mülkü elan etdi. Əzəmətli şəhər artıq qaliblərin üzünə açılmışdı. Tarixçilər möhtəşəm qüllələr, məbədlər və daş tikililərə görə buranı sehrli məkan kimi qələmə verirlər. Həmin il Tenoctitlanın ispanlar tərəfindən tutulması Astek imperiyasının süqutuna səbəb oldu. Hernando Kortes 1485-ci ildə İspan hidalqosunun kasıb ailəsində anadan olub. Gənc səyah həm də şöhrət düşkünü idi. Ona görə də Antil adaları sahillərinə ilk səyahətini edən Kolumbun yolu ilə getməyi düşünən Kortes 1504-cü ildə Haitiyə çatdı və burada kiçik bir mülk aldı. 7 il sonra maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün o, Kubanı fəth etmək fikrinə düşdü. Bu müddət ərzində o, təkcə maraqlı hekayələr söyləyən çılğın gənc deyil, həm də qəddar müstəmləkəçi idi. Adanı ələ keçirən Kortes bir çox torpaq və qızıl mədəninə sahib oldu. Tezliklə o, 16-cı əsrdə yaşamış ispan salnaməçisinin yazdığı kimi, minlərlə hindlinin həyatı bahasına əldə etdiyi sərvət əldə etmişdi. 1518-ci ildə gənc hidalqo o dövrdə asteklərin məskunlaşdığı Meksikanı ələ keçirmək üçün ekspedisiya qrupu yaratdı. Meksika sivilizasiyası o zaman çiçəklənmənin zirvəsinə çatmışdı. Paytaxtı Tenoctitlan (indiki Mexiko şəhəri) idi. Şəhərdə 200 minə qədər əhali yaşayırdı. Tez-tez şəhər daxilində su ilə hərəkət etmək lazım gəlirdi. Astek paytaxtının ortasında çoxlu məbədləri və qurbangahları olan nəhəng ritual mərkəzi var idi. O, piramida şəklində tikilib, fasadı qərbə baxır və geniş qoşa pilləkən binanın yuxarı hissəsinə aparırdı. Burada Huitzilopochtli (günəş və müharibə tanrısı) və iki kiçik məbəd var idi. İspanların işğalı zamanı Astek İmperiyası Meksikanın əhəmiyyətli hissəsini əhatə etdi. Asteklərə tabe olan hər bir şəhər Tenoctitlan hökmdarına xərac verməli idi. Astek kodeksləri əyalətlərdən gələn hər cür məhsulların – qarğıdalı, lobya, meyvələr, kakao, bal və bibərin böyük miqdarından bəhs edir. Belə xəracın ödənilməsi əyalət şəhərlərində üsyana səbəb oldu.
İspanların işğalı ərəfəsində asteklər
Maraqlıdır ki, fəthdən əvvəl Astek kahinləri tərəfindən qeyri-müəyyən şəkildə şərh edilən bir sıra mühüm mistik əlamətlər var idi. Bu, İspan işğalının əsas ideoloji impulsuna çevrildi. İlahi görüntülərin və vəhylərin kultu müxtəlif növ əlamətlərin qeydə alınmasına ən çox diqqəti cəlb etdi. Ən qorxuluları bunlar idi: Montezuma tərəfindən yenicə tikilmiş Quetzalcoatl tanrısının məbədindəki sirli yanğın, eləcə də müasir tədqiqatçıların kometa əlaməti kimi şərh etdiyi unikal meteoroloji hadisə olan “mişpamitl” vizyonu, meteor yağışı və ya zodiacal parıltı. Astek ənənəsində bu “bulud bayrağının” görünüşü adətən ciddi təbii fəlakətləri – məhsul çatışmazlığını və aclığı göstərirdi. Digər şeylər arasında, gecə sakinlər bir qadının fəryadını və Asteklərin qaçması haqqında danışdığını eşitdilər. Bunun tanrıça Cihuacoatlın özü olduğuna inanırdılar. O, tərəfdarlarını yaxınlaşan təhlükə barədə xəbərdar edirdi.
1519-cu ildə Kortes Kampeçe körfəzinin sahilinə enərək hindlilərin əsas dəstəsini məğlub edərək, şimal-qərbə doğru irəliləməyə başlad. Bununlada da Verakruz şəhərinin əsası qoyuldu. Köhnəlmiş silahlardan istifadə etmələrinə baxmayaraq, asteklər xarici işğalçılarla şiddətli döyüşlər aparmağı bacardılar. Asteklərin əsas məqsədi düşmənin tutulması və sonradan ritual öldürülməsi idi. Əsir düşən hər bir düşmən Astek döyüşçünü öz qəbilə üzvlərinin gözündə yüksəldirdi. Bu da ona daha yüksək sosial status verirdi. Əsas taktika sürəti və sayı düşməni ruhdan salan, onu tez bir zamanda təslim olmağa məcbur edən kütləvi hücum idi. Ancaq təbii ki, ispanların gücü Astek ordusundan qat-qat böyük idi. Onların hökmdarı Montezuma, Kortesə böyük miqdarda qızıl və zərgərlik təklif edərək, konkistadorların paytaxta keçməsinin qarşısını almağa çalışdı. Lakin xain fateh Montezuma sarayını zəbt edərək onu girov götürdü, şəhəri döyüşsüz tutmağı bacardı. Tenoctitlanda üsyan edən asteklərlə döyüşdə hökmdar Montezuma öldü. Kortes asteklərin fəth edilən paytaxtını tərk etmək qərarına gələndə 1520-ci il iyunun 30-u idi. Bu hadisə tarixə “Qəm gecəsi” kimi düşüb .
1521-ci ilin əvvəlində Kortes, Asteklər tərəfindən fəth edilmiş narazı hind tayfalarına arxalanaraq Tenoctitlana yeni bir hücum hazırladı. Bu dəfə onlar əhəmiyyətli üstünlüyə sahib idilər. Kortesin hindli cariyəsi asteklərin fəthində əsas rol oynadı. Onun səyləri sayəsində ilk xristian məbədinin Meksikada tikildiyi güman edilir. O dövrdə çiçək xəstəliyinə qarşı mübarizədən tükənmiş Astek paytaxtına yeni hücuma hazırlıq altı ay çəkdi. Su ilə əhatə olunmuş Tenoctitlan onu eyni vaxtda üç tərəfdən mühasirəyə almağa qərar verdi. Tədricən şəhərin əsas bəndi ilə onun mərkəzinə doğru irəlilədi. Kortesin şəxsi komandanlığı altında briqantin flotiliyası astek rabitəsini məhv etdi, lakin yağışlı mövsüm səbəbindən fəthçilərin qüvvələri tükəndi. Bu da paytaxt müdafiəçilərinin sürətli əks-hücumları ilə sarsıldı.
Tenoctitlan döyüşü. Naməlum rəssamın rəsm əsəri və 17-ci əsrin ikinci yarısı
Tədricən şəhər xarabalığa çevrildi. Kortesin özünün dediyinə görə, bir çox basdırılmamış cəsədlər xarabalıqlar altında qaldı: “Onların çoxu içdikləri duzlu sudan, aclıqdan və dəhşətli üfunətdən ölmüşdü”. Nəhayət, asteklərin şəhəri təslim etməyəcəyinə əmin olan konkistadorlar son sarsıdıcı zərbəni vurmağa qərar verdilər. Şəhərin 70 günlük mühasirəsi onun müdafiəçilərinin tam məğlubiyyəti ilə başa çatdı. Sonuncu Astek hökmdarı Kuauatemoc fatehlərə xəzinəni təslim etdi. Kortes 130 min İspan qızılına bərabər xəzinəni ələ keçirdi. Asteklərin əzəmətli paytaxtının xarabalıqları üzərində Kortes Mexiko şəhərini qurdu. Kanallar hindu saraylarının və məbədlərinin dağıntıları ilə doldurulmuş, piramidalar yerlə-yeksan edilmişdi. Montezuma sarayının xarabalıqları üzərində ispan qubernatorunun iqamətgahı ucaldıldı. Beş il sonra asteklərin paytaxtı evləri dağıdıldı və ondan əsər-əlamət belə qalmadı.
Vəli Həsənoğlu,
KONKRET.az