Ermənistanın Metsamor Atom Elektrik Stansiyası region üçün təhlükə mənbəyidir.

KONKRET.az xəbər verir ki, bunu rusiyalı fizik Andrey Ojarovski də təsdiq edir.

“Radioaktiv Tullantıların Təhlükəsizliyi” proqramının eksperti, professor Ojarovski ilə müsahibənin maraqlı olacağını nəzərə alıb həmin müsahibəni oxucularının diqqətinə çatdırırıq.

– Ermənistan Rusiya ilə qurulmuş əlaqələri pozmaq mərhələsindədir və Qərb İrəvana müxtəlif sahələrdə, o cümlədən nüvə enerjisində getdikcə daha fəal yardım və əməkdaşlıq təklif edir. Və bu narahatlıq doğurur. Belə ki, ABŞ Ermənistana Metsamordakı AES üçün Rusiya nüvə yanacağını tamamilə dəyişdirməyi, onu özünün yanacağı ilə təmin etməyi təklif etdi. Amma onların təklifi Ermənistan AES-i üçün uyğun deyil. Rusiya yanacağının Amerika yanacağı ilə əvəzlənməsi bütün Cənubi Qafqaz regionu üçün təhlükə yaradan reaktorun sıradan çıxmasına səbəb ola bilərmi?

– Həqiqətən də Rusiyanın enerji resurslarından imtina edilməsi dünya iqtisadiyyatı üçün bir növ tendensiyaya çevrilib və ABŞ-ın Ermənistana nüvə idxalını əvəz etməyi təklif etməsi tamamilə məntiqlidir. Əgər Amerika istehsalı olan nüvə yanacağı SSRİ dövründən qalma VVER 1000 tipli nüvə reaktorları üçün çox dinamik şəkildə dəyişdirilirsə, Ermənistan reaktorunun da daxil olduğu VVER 440 tipli antidilüvia reaktorlara da təsir edəcək. ABŞ-ın bütün dünyanın nüvə yanacağını bütünlükdə dəyişdirməsi mümkün deyil.

– Niyə?

– Çünki bu sinfə aid reaktorlar üçün yanacaq çatışmazlığı var. Nəzərinizə çatdırım ki, nüvə yanacağı təkcə zənginləşdirilmiş uranın özü deyil, həm də əlavə komponentlər, məsələn, yanacaq yığımıdır. Bir çox ölkələrdə uran yanacağı birbaşa nüvə texnologiyaları istehsalçıları tərəfindən istehsal olunur. Bu yanacaq sovet texnologiyalarından cüzi fərqlə fərqlənir. Ona görə də indi ABŞ Fransa ilə birlikdə oxşar yanacaq növünü inkişaf etdirir. Və gələcəkdə dəyişdirmə bu ssenari üzrə baş verərsə, Ermənistan reaktorunun işləməsi üçün heç bir texniki təhlükə gözlənilmir, hər şey öz qaydasında işləməlidir. Əvvəllər bu, baş vermirdi, çünki Rusiya bu cür prosesləri məharətlə atıb, öz yanacağını kifayət qədər ucuz qiymətə satır və müxtəlif ölkələr onu həvəslə alırdılar. Amma indi, vəziyyət dəyişib. Rusiyanın “Rosatom”u Böyük Britaniyada artıq sanksiyalara məruz qalıb və təbii ki, bu, tezliklə Avropanın qalan hissəsində baş verəcək. Amerika yanacağının sovet reaktorları üçün yararsız olması barədə deyilənlər sadəcə mifdir.

– Ötən il ABŞ Ermənistanda kiçik atom elektrik stansiyaları şəbəkəsini inkişaf etdirməyi təklif edib.Ermənistan hökuməti 2023-cü il iyunun 1-də ABŞ-la nüvə enerjisi sahəsində əməkdaşlığa dair yeni saziş layihəsini təsdiqləyib. Siz bunu necə qiymətləndirirsiniz, regionun digər ölkələri üçün risklər varmı?

– ABŞ və ya Rusiyanın köməyi ilə yeni nüvə reaktorlarının tikilməsi müzakirə olunursa bu, daha çox maliyyə ilə bağlı məsələdir. Əgər istehsalçı belə bir layihəyə sərmayə qoyarsa, məncə, Ermənistan bunu məmnuniyyətlə qəbul edər. Amma mən Ermənistanın atom elektrik stansiyası kimi bahalı layihəyə sərmayə qoyma imkanını görmürəm, sadəcə İrəvanın bunun üçün resursları yoxdur.

Digər tərəfdən, deyə bilərik ki, qlobal enerji istehsalında nüvə sənayesinin payı hər il durmadan azalır və yeni AES-in işə salınması çox nadir hadisədir. Və burada Ermənistan yaxşı düşünməlidir. Atom elektrik stansiyaları bahalıdır, tikintisi onilliklər tələb edir və bu müddət ərzində sərmayə qoyulmuş vəsaitlər mahiyyətcə dondurulur. Amma bu pula külək və ya günəş elektrik stansiyaları, yaxud bərpa olunan enerji mənbələri obyektlər tikilsəydi, məqsədə daha tez nail olunardı. Mənə elə gəlir ki, Ermənistanın nüvə energetikası kursuna sadiq qalması zərurəti barədə söhbəti nüvə enerjisi istehsalçılarının özləri uydurublar.

– Bir neçə həftə əvvəl ABŞ Çin və Rusiya ilə eyni vaxtda müharibə aparmağa hazırlaşmalı olduğunu elan etdi və bununla da Vaşinqton nüvə təhlükəsizliyi strategiyasında dəyişiklik etdiyini açıqladı. ABŞ Konqresinin 2022-ci ildə yaratdığı Strateji Duruş Komissiyası belə bir siyasətə çağırıb. Bu, mahiyyət etibarilə, ABŞ-ın nüvə silahı yarışına girmək üzrə olduğunu deməyə əsas verir. Rusiya və Çin isə bu yolla getməyə tam hazırdır. Nüvə silahından istifadə ilə bağlı hadisələrin və münaqişələrin yaxın gələcəkdə bu cür dönüşü nə dərəcədə mümkündür?

– Bəli, təəssüf ki, dünyanın nüvə silahı yarışına qayıtması tendensiyalarını görürəm. Buna həm mövcud nüvə silahlarının köhnəlməsi, həm də sırf fiziki səbəblərə görə modernləşdirilməsi zərurəti səbəb olur. Digər tərəfdən, dünyada qarşıdurmalar çoxalır ki, bunun nəticəsi atom silahından istifadə edilən münaqişələr ola bilər. Ölkələr tədricən silahların azaldılması sazişlərindən imtina edir və nüvə sınaqlarını bərpa etməyə keçə bilər. Bu da ətraf mühit üçün son dərəcə riskli və təhlükəlidir. Nüvə silahı sisteminin dərin modernləşdirilməsinə ilk kimin başlaya biləcəyini hələ bilmirik, lakin hər şey buna doğru gedir və bu, əlbəttə ki, çox üzücüdür. Çünki belə bir yarış böyük resurs sərf edəcək. Nüvə silahı kütləvi qırğın silahıdır və bu cür silahların istənilən modernləşdirilməsi bu və ya digər dövlətin dünya miqyasında insanları, o cümlədən mülki əhalini məhv etməyə hazır olduğunu göstərir. Dünya indi belə bir təhlükənin astanasındadır.

– Bir nüvə fiziki və ekoloqu kimi Metsamor AES-in Qafqazın ekologiyası üçün yaratdığı təhlükələri nəzərə alaraq onun tezliklə bağlanmasının tərəfdarısınızmı?

–  Ermənistan indi düz yolda deyil. Onun tutduğu yol cəngəlliklər yoludur. Ermənistan indi qonşu Azərbaycandan nümunə götürərək bərpa olunan enerjini inkişaf etdirməyə çalışmalıdır. Bu, düşünülmüş həll tələb edən spesifik yanaşmadır. Məsələn, dağlıq mənzərəsi ilə Ermənistan üçün günəş və külək enerjisi ən uyğun ola bilər. Ermənistanda külək enerjisi çox azdır, lakin onun imkanlarını genişləndirmək olar. Yeri gəlmişkən, xatırlatmaq istərdim ki, bu yaxınlarda COP28 konfransında bir çox ölkələr 2030-cu ilə qədər günəş enerjisi imkanlarını üç dəfə artırmaq qərarına gəliblər. Hesab edirəm ki, Ermənistanın seçimi hələ də bərpa olunan enerji mənbələrinin xeyrinə olmalıdır. Metsamor atom elektrik stansiyası zəlzələyə meylli ərazidə yüksək hündürlükdə yerləşən stansiyadır və nüvə ilə çirklənmə təhlükəsi yüksək olduğundan bu, region üçün təhlükələri xeyli azaldacaq. Əslində, bu, 60-cı illərdə hazırlanmış köhnə sovet dəmiridir, burada radioaktiv zonanın qoruyucu təbəqəsi yoxdur.  Bütün bunlar qəzanın mümkün nəticələrini ağırlaşdırmağa gətirib çıxara bilər. Ermənistandakı AES Çernobıldan əvvəlki dövrlərə aid texnologiya ilə inşa edilib. ​

Vəli Həsənov,

KONKRET.az