Kola yarımadası, sərt iqlimə baxmayaraq, qədim zamanlardan həyatın mərkəzi olub. Samilər bir neçə min il burada məskunlaşıblar və texnologiya və qloballaşma dövründə öz həyat tərzini qoruyub saxlayıblar.
KONKRET.az Kola samilərinin yaşam tərzi haqqında yazı təqdim edir.
Avropanın Şimal-Qərbində yerləşən Kola yarımadası haqqında məlumatlarda bildirilir ki, bölgədə 11 min il əvvəl proto-samilər məskunlaşıb. Həmin ərazi müasir Norveç, Finlandiya və İsveçi əhatə edir. Arxangelsk bölgəsinin qərbi də Kola yarımadasına daxildir. Bu torpaqlarda məskunlaşan samilər ovçuluq, balıqçılıqla məşğul olublar. Eyni zamanda, şimal adamları yarımköçəri həyat sürüblər. Təxminən eramızdan iki min il əvvəl samilərin çoxu Kola yarımadasının Tersky sahillərində məskunlaşmağa başlayıb. Eyni zamanda onların əsas işi maralları əhliləşdirmək olub. Eramızın birinci minilliyinin sonunda slavyan və fin-uqor xalqlarından samilərə təzyiqlər başlayıb. Bu, samiləri daha da şimala getməyə məcbur edib. Rus və Norveç hökmdarları samilərə maral dəriləri və xəz xəracı qoyublar. Daha sonra Kola sakinləri yarımadaya gələn tacirlərlə ticarət etməyə başlayıblar. Eyni zamanda, spirtli içkilərə alışmayan Sami alkoqola öyrədilib. Onlarda az vaxt ərzində alkoqol asılılığı başlayıb.
Kola yarımadasının coğrafi mövqeyi samilərə 20-ci əsrin əvvəllərinə qədər ənənəvi həyat tərzini saxlamağa imkan verib. Lakin inqilabdan sonra hər şey dəyişib. Sovet hakimiyyəti samiləri adi həyat tərzindən və bir çox adət-ənənələrdən imtina etməyə məcbur edib. Sami həyatının canlanması son onilliklərdə başlayıb. Turizm proseslərdə əsas rol oynayır.
Sami mədəniyyəti və ənənələri
Başında seçilmiş ağsaqqal dayanan 50-200 nəfərlik icmalarda insanların yaşadığı ənənəvi sami yaşayış məntəqələri qəbiristanlıq adlanır. Kilsə bağlarının sakinləri ortaq təsərrüfat işləri aparırdılar və uşaqlar kiçik yaşlarından köməkçi kimi böyüdülür, onları ovçuluq, balıqçılıq, maralı otarma və digər sənətkarlıqla tanış edirdilər.
Samilərin patriarxal həyat tərzi var idi: kişilər ovlayır və balıq tutur, qadınlar ev saxlayır, yemək hazırlayır və uşaq böyüdürdülər.
Sürüləri ilə gəzərkən samilər dirəklərdən və maral dərilərindən hazırlanmış çadırlar qurdular və sonralar onlar brezent parçalarla əvəz olundu.
Əgər bir ailədə bir neçə oğul olarsa, ən böyüyü ailə qurub gedir, kiçik oğul isə ailədə qalır. Samilər arasında nikah yaşı qızlar və oğlanlar üçün eynidir- 20-25 yaş. Bir çox başqa xalqlardan fərqli olaraq, samilər gəncləri zorla evləndirmirdilər. Ailə hökmən sevgidən yaranmalıydı. Çox vaxt müxtəlif icmalardan olan oğlanlar və qızlar birgə bayramlarda görüşürdülər.
Gənc ailə toydan sonra səyahətə böyük maral sürüsü ilə çıxmalıydı. Çünki doğulanda hər uşağa bir neçə heyvan hədiyyə verilir və bu sürü toya qədər böyüyürdü.
Sonradan samilər xristianlığı qəbul etdilər. Qədim dövrlərdə onlar bütpərəst idilər və müxtəlif ruhlara inanırdılar. Sami yaşayış məskənləri müqəddəs yerlərin və ya daşların yanında salınırdı. Onların yanında mərasimlər təçkil olunur və qurbanlar kəsilirdi. Bir çox kilsələrin öz şamanları var idi. Qərbi samilər arasında yalnız kişilər şaman ola bilərdi. Lakin Kola yarımadasında bu şərəfli vəzifə qadınlara da həvalə edildi.
Samilərin həyatının çox mühüm elementi onların mədəniyyəti və folklorudur. Ənənəvi yoik mahnıları indi yenidən populyarlaşır və yeni formalar alır.
Samilər öz biliklərini dini, mifoloji və məişət hikmətlərini ehtiva edən əfsanələr və nağıllar şəklində uşaqlara ötürdülər. Məsələn, maral ruhu, şamanın oğlu və insan ola bilən cüyür Myandaş haqqında maraqlı əfsanə var. O, Sami qızı alır. Lakin o, həyat yoldaşına uyğunlaşa bilmir və yenidən sürünün yanına qayıtmalı olur. Daha sonra Myandaş sevgilisini ac qoynmamaq üçün onun yanına gəlib maral ovlamağı öyrədir. Ona hamilə maralları öldürməməyi ciddi şəkildə tapşırır. Samilər bu günə qədər bu qadağaya hörmətlə yanaşırlar.
Müasirlik
Sovet dövründə hakimiyyət Kola yarımadasının samilərinin böyük əksəriyyətini sovxozlarda məskunlaşmağa məcbur edib. Onların ən böyüyü Lovozero (təxminən 860 nəfər), Revda (144 nəfər) və Murmansk (137 nəfər) kəndlərində yaradılmışdı. Ümumilikdə, müxtəlif mənbələrə görə, dünyada 60-80 min sami qalıb, onların təxminən yarısı Norveçdə yaşayır.
Vəli Həsənoğlu,
KONKRET.az