Dünyanın əksər ölkələrində istifadə olunan müxtəlif sənayə üsulları, atmosferə atılan zərərli qazların törətdiyi fəsadlar zaman-zaman öz sözünü deməkdədir. Mütəxəssislər hesab edirlər ki, iqlim dəyişkliyi məhz son iki yüz il ərzində baş verən sənaye inqilabından sonra baş verib. Təbiətin şıltaqlığı insanların yüz illik “əməyinin” məhsuludur. Bəzi alimlər isə hesab edirlər ki, təbiət hadisələrinin daha da ciddliləşməsi ildən-ilə öz mənfi nəticələrini göstərəcək.
Atmosferdə baş verən dəyişikliklərin super kompüterlərlə müşahidə olunması göstərir ki, son illər yer səthində temperatur 1,1 dərəcə artıb. Alimlərin hesablamalarına görə, bu göstərici 1,5 dərəcəni ötərsə, daha ciddi fəsadlar yarana bilər. Bunun baş verəcəyi təqdirdə dünyada adaptasiya prosesi çətinləşəcək. Məsələn, bu, bəzi yerlərdə quraqlıqla, bəzi yerlərdə isə ciddi yağıntılarla müşahidə olunacaq. Hazırda bəşəriyyət sürətli iqlim dəyişkliyinin qarşısını almaqda çətinlik çəkir. Bu dəyişikliklər uzun illərdir davam etdiyindən yer kürəsində ciddi fəsadlar yaradıb. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, bu gedişlə 2100-cü ildə yer səthinin temperaturunun 1,5 deyil, hətta 2,8 dərəcə həddini keçmək ehtimalı var. Bu gün dünya 1,5 dərəcədən ehtiyat etdiyi halda, 2,8 dərəcənin törədəcəyi təhlükələr daha ciddi ola bilər. Bu, baş verərsə, torpaqların şoranlaşması, su ehtiyatlarının tükənməsi və digər təhlükəli məqamlar qaçılmaz olacaq. Qlobal istiləşmə iri buzlaqların əriməsində mühüm rol oynayacaq.
Qlobal istiləşməylə bağlı ciddi narahatlıq ötən əsrin 70-ci illərindən başlayıb. Alimlər yer kürəsinin başı üzərində fırlanan təhlükəni anlayıb narahatlıqlarını ifadə etməyə başlayanda artıq gec idi. 1850-ci ildən sonra dünyada sənaye inqilabı başlayıb və məhz həmin dövrdən sənayə müəssisələrinin sayı günbəgün çoxalıb. Deməli, dünyada sənayenin inkişafı həm də təbiətə ciddi ziyan vurub. Bu ziyanı insanlar zaman-zaman hiss etməyə başlayanda isə artıq gec idi. İstixana qazlarının və karbon dioksidin atmosferə atılması nəticəsində baş verənlər ekoloji tarazlığı pozub və qlobal mühitdə dəyişiklik müşahidə olunmağa başlayıb. Hesablamalara görə, sənaye inqilabından bu günə qədər atmosferə təxminən 2,5 milyard ton karbon dioksid və istixana qazları atılıb.
Maraqlı budur ki, təxminən 1,3 milyard əhalisi olan Afrika qitəsinin istixana qazlarına təsiri cəmi 4% civarındadır. Bu da Afrika xalqlarının narazılığına səbəb olur. Onlar haqlı olaraq dünya sənaye nəhənglərindən narazılıqlarını ifadə edirlər. Paris sazişində qeyd olunur ki, dünya qlobal iqlim dəyişikliyinə ortaqdır və burada hər hansı dövlət öz yaxasını kənara çəkə bilməz. Orada daha sonra qeyd olunur ki, dünya yeni inkişaf modeli ortaya qoymalıdır. Amma burada bəzi incəliklər var. Məsələ burasındadır ki, sənaye inqilabından faydalanan dövlətlər daha çox inkşaf edib və həddindən artıq varlanıb. Afrikada qəbilə halında yaşayanlar isə hələ də ibtidai insanların yaşadığı həyat tərzi keçirirlər. Afrikalıların iradları haqlıdır və sənaye inqilabından milyardlar qazanan ölkələr iqlim dəyişikliyinə daha çox məsuliyyət daşıyırlar. Deməli, qlobal istiləşmənin qarşısını almaq üçün inkişaf etmiş ölkələrin üzərinə daha çox yük düşməlidir. Maraqlıdır ki, dünyada iqlim dəyişikliyinə məruz qalan 20 ölkədən 17-si Afrika qitəsindədir. Hesablamalara görə, dağlıq, sahil və qütbə yaxın zonalarda dəyişklik daha çox hiss olunur. Amma buna baxmayaraq, iqlim dəyişikliyinin məsuliyyəti bütün dünyanın üzərindədir. Hesablamalara görə, 2023-cü ildə atmosferə atılan karbon dioksid 53 milyard, bu il isə təxminən 54 milyard kubu ötəcək. Bu göstəricilərə faiz nisbəti ilə baxsaq, təxminən 70%-dən çoxu neftin, qazın və daş kömürün yanması nəticəsində yaranır. 18-20% kənd təsərrüfatı sektorunun, qalan hissəsi isə sənayenin payına düşür.
Bütün bu məsələlər BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflər Konfransının 29-cu sessiyası – COP29-da da müzakirə edilib. Ümumiyyətlə, COP29-un Bakıda keçirilməsi tarixi hadisə idi. Səksəndən artıq dövlət və hökumət rəhbərlərinin, vitse-prezidentlərin iştirak etdiyi beynəlxalq tədbirdə dünyanın müxtəlif ölkələrindən 76 min iştirakçı qatılmışdı.
Dünyanı maraqlandıran iqlim dəyişiklikləri, qlobal istiləşmə, su ehtiyatlarına əlçatanlığın təmin olunması, ərzaq təhlükəsizliyi kimi məsələlər geniş müzakirə edildi. Ada dövlətlərinin üzləşdiyi böhran daha ciddi xarakter aldığından bu məsələyə xüsusi yanaşılıb. İnkişaf etmiş dövlətlərlə inkişaf etməkdə olan ölkələr razılaşıb və konsensus eldə edilib. Təbii ki, ətraf mühitə vurulan ziyanın aradan qaldırılması üçün iqlim maliyyələşməsi tələb olunur.
Beləliklə, COP29-da illik 300 milyard dollar həcmində maliyyə vəsaitinin ayrılmasına dair öhdəliklər öz əksini tapdı. 2035-ci ildə 1,3 trilyon maliyələşmə həddi kifayət qədər böyük uğur sayılmalıdır. Eyi zamanda Paris iqlim sazişinin 6-cı maddəsinin razılaşdırılması da böyük nəticədir. Karbon emissiyalarının həcminin azaldılması nəzərdən keçirilir. Bununla yanaşı, itki və zərər fondunun formalaşması, Bakı adaptasiya yol xəritəsinin yaradılması iqlim dəyişmələri üzrə mübarizədə dönüş nöqtəsi hesab oluna bilər.
Vəli Həsənoğlu,
KONKRET.az
P.S. Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin dəstəyi ilə “Ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi” mövzusuna uyğun olaraq dərc edilir.
