Dünənki yazımızda Kubanın (I hissə) sanksiyalardan necə yayınaraq ayaqda qalmasından bəhs etmişdik. İndi isə söz açacağımız ölkə qonşu dövlət İrandır. Yarım əsrə yaxındır ki, rəsmi Tehran təzyiq və sanksiyalar altında yaşayır. İslam inqilabından sonra digər dövlətlərdə münasibətləri korlanan ölkə iqtisadi cəhətdən təcrid olundu. Ancaq buna baxmayaraq, İran saksiyalar fonunda hətta öz nüvə proqramını inkişaf etdirdi.
Tarixə nəzər salaq, 1979-cü il, 4 noyabr.
İran tələbə təşkilatlarının koordinatorları Tehran universitetinin yüzlərlə tələbəsinə zəng edərək, saat 06:00-da Amerika səfirliyinin binasına gəlmələrini xahiş ediblər. Onlar da öz növbəsində dost-tanışlarına zəng edib və saat 09:00-da səfirliyin yaxınlığındakı Taleqani küçəsində minlərlə insan toplaşıb. Diqqətçəkən məqam isə əksər etirazçının əlində Ruhullah Xomeyninin fotoşəkilləri yer alıb. Onlar “Amerikaya ölüm!” şüarını səsləndiriblər. Daha sonra bir neçə nəfər səfirliyə basqın ediblər.
Kütlə təhlükəsizlik qüvvələrini tərksilah etdikdən sonra səfirlik əməkdaşlarını girov götürüblər. Onlar ABŞ-dən Şah Məhəmməd Rza Pəhləvi geri verilməsini tələb ediblər. Xomeyni bunu “Böyük Amerika şeytanına qarşı inqilab” adlandırıb. ABŞ Prezidenti Cimmi Karter Tehranın bu hərəkətlərini terror adlandırdı. Diplomatik əlaqələr kəsildi və sanksiyalar tətbiq olunmağa başlanıldı.
Göründüyü kimi, İran üçün problemlər ruhanilərin hakimiyyətə gəlməsindən sonra başladı. Bundan əvvəl İran ABŞ və Avropa ölkələri üçün müttəfiq olub. Bunun nəticəsində də 1970-ci ildə xarici investorlar İrana daxil oldu və müxtəlif sahələr inkişaf etdi.
1963-cü ildən İranda “Ağ İnqilab” başladı. Şah Məhəmməd Rza Pəhləvinin başlatdığı modernləşmə nəticəsində Neft ixracından əldə olunan gəlirlər sənayeləşməyə və inkişaf etmiş infrastrukturun qurulmasına, ordunun yenidən silahlanmasına, yeni sənaye sahələrinin yaradılmasına təkan verdi. Ölkədə banklar, kazinolar, kinoteatrlar və gecə klubları fəaliyyətə başladı. Siyasi hüquqlar genişləndirildi, qadınlara seçkilərdə səs vermək imkanı verildi, savadsızlıq tamamilə aradan qaldırıldı, əhalinin gəlirləri artdı, ölüm halları azaldı.
Lakin Şah Rza Pəhləvi rejimi daxili ziddiyyətləri aradan qaldıra bilmədi. Həyat tərzinin belə sürətli və köklü dəyişməsi cəmiyyətin mühafizəkar və dindar hissəsini qəzəbləndirdi. Bundan əlavə, dünyəvi islahatlar və sənaye artımı kənd əhalisinin yoxsulluğu, müxalif ruhanilərə qarşı repressiyalar, hakimiyyətin mənimsəmələri və sosial sahədə səriştəsizliyi ilə birləşdirildi.
Müxalifətin radikal hissəsinin hakimiyyəti ələ keçirməsindən sonra ölkədə köklü dəyişikliklər baş verdi. Hələ 1950-ci illərdə Ayətullah (yüksək rütbəli şiə ruhaniləri üçün fəxri ad) titulunu alan onun lideri Ruhullah Xomeyni İslam respublikasına keçidi və cəmiyyətin şəriət qanunlarına uyğun transformasiyasını elan etdi. O, əxlaqsızlığın və mədəni tənəzzülün əsas səbəbkarının ABŞ olduğunu bildirdi. Yeni rejimin mərkəzi ideyası Qərb dəyərlərindən imtina etmək və Amerika imperializmi ilə mübarizə idi.
Vaşinqton bu vəziyyəti qəbul etmədi. Amerikalılar şahın xaricə getməsinə və əldə etdiyi sərvətini xilas etməyə kömək etdilər. İranın yeni hakimiyyət orqanlarının cavabı dərhal oldu: 1979-cu il noyabrın 4-də inqilab tərəfdarları Amerikanın Tehrandakı səfirliyini ələ keçirərək 66 nəfəri girov götürdülər. Məhz bu hadisə ilk sanksiyaların, ardınca isə bir sıra məhdudiyyətlərin tətbiqinə səbəb oldu.
Bu, ölkə rəhbərliyinin bütün Yaxın Şərqdə islami siyasi hərəkatlara sponsorluq etməyə başlamasından sonra baş verdi. Onların bəziləri terror aktlarında iştirak etmişdi. İranın əsas gəlir mənbəyi olan xammal sektoruna ən ciddi zərbəni ABŞ vurdu. Ümumi embarqo İranın xaricə neft satmasına mane olur və buna görə də ölkəni texnologiya və kritik resursları idxal etmək üçün lazım olan valyuta gəlirlərindən məhrum edilirdi.
2004-cü ildə sanksiyaların yeni səbəbi ortaya çıxdı. Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin (BAEA) müfəttişləri Natanz şəhərindəki nüvə yanacağının zənginləşdirilməsi üzrə tədqiqat zavoduna baş çəkib və yoxlamadan sonra silah dərəcəli uran izləri aşkar ediblər. İran dərhal gizli şəkildə nüvə silahı hazırlamaqda ittiham olundu.
Yada salmaq lazımdır ki, nüvə proqramı İranın əvvəlki hökuməti tərəfindən başladılmışdı. 1974-cü ildə nüvə energetikasının inkişafı planı qəbul edildi və qarşıya 20 il ərzində 23 nüvə reaktorunun tikilməsi, habelə qapalı nüvə yanacaq dövrü yaradılması vəzifəsi qoyuldu. İnqilabdan sonra bütün Qərb mütəxəssisləri İranı tərk etdilər, lakin bir neçə ildən sonra Çinin köməyi ilə işlər davam etdi və 1992-ci ildə İran və Rusiya atom enerjisindən dinc məqsədlərlə istifadə sahəsində əməkdaşlıq haqqında saziş imzaladılar.
Sonrakı on il ərzində İranda bir neçə tədqiqat mərkəzi və uranın zənginləşdirilməsi zavodları meydana çıxdı. Və 2002-ci ildə Vaşinqton Tehranı gizli şəkildə nüvə silahının yaradılması üzərində işləməkdə şübhəli bildi. Bundan sonra ABŞ İranın tam beynəlxalq təcrid olunmasını tələb etdi, lakin heç bir ciddi sübut təqdim edilmədi, buna görə də Fransa, Almaniya və Böyük Britaniya radikal tədbirləri dəstəkləmədi. Lakin İran Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinə (MAQATE) istənilən obyektini yoxlamaq imkanı verən əlavə protokol imzalamağa razı oldu. Yoxlama zamanı Natanzda silaha yararlı uran izləri aşkarlanıb və bu, ABŞ üçün fürsət oldu.
Nətəcədə İrana hərbi məhsulların, nüvə sənayesi üçün avadanlıqların idxalı, habelə uranın və digər nüvə maddələrinin zənginləşdirilməsi ilə bağlı ticarət fəaliyyətləri tamamilə qadağan edildi. Sanksiyalar 2012-ci ildə daha da sərtləşdirildi. Belə ki, MAQATE-nin yoxlamasından sonra məlum oldu ki, Tehran nüvə silahı hazırlamağa başlayıb. ABŞ və Aİ İrana qarşı İslam Respublikasının bank qurumları ilə qarşılıqlı əlaqədən tamamilə imtina etməyi nəzərdə tutan maliyyə sanksiyaları tətbiq edib. İstisnasız olaraq bütün bankların SWIFT sistemindən əlaqəsi kəsilib, xarici şirkətlərə yerli nəqliyyatı və daşımaları sığortalamaq, ölkəyə istənilən elektronika satmaq qadağan edilib. Avropa ölkələri İran neftinin idxalına tam embarqo qoydu.
2015-2018-ci illərdə İran hakimiyyətinin hərbi sahədə nüvə inkişafından imtina edəcəyini və zənginləşdirilmiş uran ehtiyatlarının bir hissəsini ölkədən çıxaracağını vəd etdikdən sonra bu tədbirlər bir qədər zəiflədi. Lakin Donald Tramp hakimiyyətə gəldikdən sonra sanksiyalar tam bərpa olundu. Rəsmi Vaşinqton Tehranın bu əməlindən əl çəkəcəyinə inanmırdı. İran rəhbərliyi bu vəziyyətin təhlükəli olduğunu tam dərk edirdi və daim iqtisadi vəziyyətdən öz xeyrinə istifadə etməyə çalışırdı.
İlk növbədə, xammal sektoru şaxələndirildi. Neft emalının dəfələrlə artması və neft-kimya sənayesinin inkişafı hesabına enerji ixracından asılılıq azaldı. 2015-ci ilin əvvəlinə polietilen, plastik, metanol, propan və digər neft-kimya məhsulları İranın bütün sənaye istehsalının 45 faizini təşkil edib. Bu, ümumi qeyri-neft ixracının təxminən 36 faizi demək idi.
İran həmçinin xarici tərəfdaşlarla qeyri-rəsmi iqtisadi əlaqələr qurmaq üçün məhdudiyyətlərdən yan keçə bilib. Xarici ticarətdə ABŞ və Avropa Birliyinin yerini Çin, Hindistan, Rusiya, Türkiyə və Cənubi Koreya tutub. Türkiyə Avropanın kimya məhsullarını, sintetik lifləri, toxuculuqları, dəzgahları və maşınları qismən əvəz edə bildi. Çin İranın enerji resurslarının əsas idxalçılarından birinə və kompüter, smartfon və çip tədarükçüsünə çevrilib.
Düzdür, buna nail olmaq üçün hakimiyyət müəyyən hiylələrə və güzəştlərə getməli idi. Dollardan imtina etdikdən sonra xarici tərəfdaşlarla öz milli valyutalarında, qızılda və ya əmtəə barteri ilə ödəniş etməyə başlayıb, bütöv bir cəbhə şirkətləri şəbəkəsi yaratmalı, neft və onun törəmələrini satmalı idi.
Həmçinin “Saipa” və “İran Khodro” milli şirkətləri yerli avtomobil bazarında hökmranlıq etməyə başladılar. Sonuncu bütün Yaxın Şərqdə ən böyük avtomobil istehsalçısıdır. Əsas idxalçılar Azərbaycan, Çin, BƏƏ, Misirdir. Bir müddət İran istehsalçıları tərəfindən “İran Khodro” “Samand” adı altında yenidən düşünülmüş “Peugeot 405” hətta Rusiyada da satıldı. Təbii ki, İran avtomobilləri xarici rəqiblərdən geri qalır, şirkətlər köhnəlmiş modellər istehsal edir, lakin daxili tələbatın böyük hissəsini ödəyirdi.
İranda bir çox məşhur Qərb xidmətlərinin yerli analoqları yaranıb. “YouTube” yerinə “Aparat”, “Facebook”un əvəzinə “Cloob” yaradıldı. “eBay”ı “Esam” əvəz etdi. Eyni zamanda, “Telegram” Rusiyada olduğu kimi hələ də ən populyar messencerlərdən biri olaraq qalırdı.
Lakin İran hökumətinin əsas köməyinə kriptovalyutalar çatdı. Onun dövriyyəsi 2019-cu ildə leqallaşdırılıb və faktiki olaraq indi ölkədə dollardan və onunla bağlı məhdudiyyətlərdən yan keçərək nefti xarici mallara dəyişmək imkanı var.
İranın “iqtisadi boğulma” ilə mübarizə təcrübəsi nə qədər müsbət olsa da, ölkə rəhbərliyi sanksiyaların nəticələrini tam neytrallaşdıra bilmir. 1979-cu ildən İranın əsas problemlərindən biri əhalinin gəlirlərinin aşağı səviyyədə olmasıdır.
Əvvəlki hökumət dövründə də (xüsusən də kənd yerlərində) oxşar problemlər var idi, lakin indi ixracın məhdud olduğu şəraitdə vətəndaşların kifayət qədər təmin olunmaması daxili tələbi azaldır ki, bu da kiçik və orta biznesin inkişaf tempinə təsir göstərir. Yeganə çıxış yolu dövlətin əhalinin ehtiyaclarını ödəmək üçün onlara dəstək proqramlarını maliyyələşdirməsidir. Məsələn, hakimiyyət orqanları vətəndaşların su, benzin və tərəvəz xərclərini subsidiya edir.
Digər aktual məsələ: İran sanksiyalara görə həyati vacib dərmanları tükənir. Ən çox əziyyət çəkənlər nadir xəstəlikləri olan və xüsusi müalicə tələb edən iranlılardır. Söhbət xarici şirkətlərin ikinci dərəcəli sanksiyalara və məhkəmə iddialarına düşmək qorxusundan gedir. Tramp administrasiyasının İran rəhbərliyinə elan etdiyi iqtisadi müharibə Amerikanın dərman ixracatını ildə 26 milyon dollardan 8 milyon dollara endirib. Avropa dərmanlarının tədarükü də azalıb.
Bu səbəbdən iranlı idxalçılar digər ölkələrdən mövcud analoqları almağa məcbur olublar. Lakin sonra, dərmanlarla özünü təmin etmək siyasətinin bir hissəsi olaraq, İran generik dərmanların istehsalında dünya lideri oldu və bu, çatışmazlıqları ödəməyə və tibbi xidmətin dəyərini əhəmiyyətli dərəcədə azaltmağa imkan verdi. İran Qida və Dərman Administrasiyasının (FDA) baş direktoru Əkbər Barandeqinin sözlərinə görə, tələb olunan əczaçılıq inqrediyentlərinin təxminən 97 faizi İranın 100 özəl şirkəti tərəfindən istehsal olunur. Dərmanların yalnız 3 faizi – adətən həyati əhəmiyyət kəsb edənlər – xarici şirkətlər tərəfindən verilir.
Bununla belə, əhəmiyyətli sosial xərclər iqtisadi artımı ləngidir və inflyasiyanı sürətləndirir. Hakimiyyət etiraz əhval-ruhiyyəsindən qorxaraq vaxtaşırı mətbəəni işə salmağa məcbur olur.
Qərb ölkələri isə bu səbəb-nəticə əlaqəsini yaxşı bilirlər. Daxili qeyri-sabitliyi qoruyub saxlamaqla geosiyasi rəqibi özündə saxlamaq həmişə Qərbdə effektiv üsul hesab edilib. Lakin bu, İranın xarici siyasətində ciddi dəyişikliklərə nail olmağa kömək etmədi.
ABŞ nüvə sazişindən çıxdıqdan sonra İran nəinki nüvə silahı istehsalını dayandırmadı , həm də İslam Respublikasının suverenliyinə hər hansı bir müdaxilə olacağı təqdirdə ondan istifadə etməyə hazır olduğunu açıq şəkildə bəyan etdi.
Lakin döyüşkən ritorikaya baxmayaraq, İran kompromisə getməkdə maraqlıdır. Ölkənin hakimiyyət orqanları bunu açıq şəkildə etiraf etməsələr də, tam qadağalar şəraitində bütün iqtisadi problemləri həll edə bilməyəcəklərini açıq şəkildə başa düşürlər.
Amma düşünmək lazım deyil ki, Tehran istənilən şərtlə razılaşmağa hazırdır. İran indi yaxşı vəziyyətdədir, çünki ABŞ hakimiyyəti sanksiyaların hazırlanmasında strateji səhvə yol verib. ABŞ həmişə hesab edib ki, İran rejiminin əsas məqsədi inkişaf və regionda nüfuzunu artırmaqdır, lakin onun məqsədi həmişə sağ qalmaq və mövqeyini qorumaq olub. Son 40 il isə onun sanksiyalar altında belə bu işdə kifayət qədər uğurlu olduğuna sübutdur.
İran əhalisi ilk növbədə sanksiyalardan əziyyət çəksə də, ABŞ 40 il ərzində vətəndaşları hakimiyyəti dəyişməyə təşviq edə bilməyib. Digər tərəfdən, sanksiyalar İran rəhbərliyinə dialoq haqqında düşünməyə əsas verdi. Birinci nüvə sazişi uğursuz olsa da, kim deyə bilər ki, İslam Respublikasının xarici siyasət mövqeləri daha az radikallaşarsa, ikincisi daha uğurlu olmayacaq. Lakin hələlik kursun dəyişməsi üçün heç bir ilkin şərt yoxdur və yeni danışıqların necə yekunlaşacağını təxmin etmək çətin deyil.
Məlik Məlikov,
KONKRET.az